بازسازی شوکتِ پارینه؛ کاخ دارالامان دیگر نماد نکبت و ویرانی نیست

مدیر وبسایت

جاده‌ابریشم: قصر دارالامان دیگر یادآورنده‌ی جنگ‌های خونین و ویرانگرِ کشور ما نیست. پیکرِ زخم خورده‌ی این بنای بزرگ اکنون مداوا شده و به پا ایستاده‌است. شکوه خود را هرچند نه به آن شکلِ اولی- اما تاحدودی باز یافته‌است و در تپه‌ای در جنوب غرب شهر کابل با رنگ روشنی که دارد، این روزها توجه هر رهگذر از این منطقه را به خود جلب کرده و در چشمِ بیننده خودنمایی می‌کند.
هم‌زمان با اتخاذ آمادگی‌ها برای برگزاری جشن صدمین سالگرد استقلال کشور، کار بازسازی این بنای بزرگ تاریخی نیز به پایه‌ی اکمال رسید. به بهانه‌ی صدمین سال استقلال کشور، سری زدم به این قصر زیبا و بزرگ تا در مورد پیشینه‌ی تاریخی، چگونگی بازسازی و همچنان اهمیت فرهنگی و تاریخی آن- پس از بازسازی، معلوماتی را در قالب این گزارش مختصر، با همراهان گرامی هفته‌نامه جاده ابریشم شریک سازیم.
پیشینه‌ی تاریخی
قصر دارالامان، به فاصله‌ی ۸ کیلومتر در جنوب غرب شهر کابل، در حوزه‌ی چهاردهی که پیش از آن افشارتپه نام داشته، در زمان پادشاهی امان‌الله خان، زیر نظر گروهی از انجنیران آلمانی ساخته شد. بر بنیاد برخی منابع، شاه، سنگ بنای قصر دارالامان را در سال (۱۳۰۴ شمسی) گذاشت و در سال (۱۳۰۶) کار ساخت آن تکمیل شد. اما براساس برخی منابع دیگر، سنگ تهداب قصر در سال (۱۳۰۲) گذاشته شده‌است. سید مخدوم رهین، وزیر پیشین اطلاعات‌وفرهنگ در یک مقاله‌‌اش در این باره آورده است: «رایزنی‌ها، تعیین محل، استخدام مهندسان اروپایی و کار روی طرح نقشه‌ی شهر دارالامان که می‌بایست با معیارهای زمان در کشورهای پیشرفته و با رعایت قواعد بهداشت «به طرز مرغوب به اصول فنی» بنا گردد، از بهار سال (۱۲۹۸) آغاز شد تا در ۲۴ میزان (۱۳۰۲) شمسی سنگ تهداب قصر دارالامان یا به تعبیر شاه، بیت‌الحکومه‌ی افغانستان با مهندسی داکتر هروالترهارتن آلمانی به‌حیث سر مهندس و با نقشه‌ی موسیوکودار فرانسوی به‌دست شاه امان‌الله گذاشته شد.»
پس از گذاشتنِ سنگ‌بنای این قصر، یک گروه ۲۲ نفری از انجنیران آلمانی با حدود ۷۰۰ تن از کارگران داخلی این قصر را در مدت ۲ سال به پایه‌ی اکمال رساندند. پس از تکمیل ساخت آن، شاه امان‌الله خان فقط برای دو سال از این کاخ به‌عنوان دارالحکومه استفاده کرد و بعد از آن سلطنتش از سوی حبیب‌الله کلکانی با سقوط مواجه شد. قصر دارالامان در ساحه ۵۴۰۰ متر مربع در سه طبقه به ارتفاع ۲۳ متر به سبک معماری نوین آن زمان ساخته شد. این قصر دارای ۱۵۵ اتاق بزرگ و کوچک است و به گفته‌ی انجنیر سید ضیا حسینی، یکی از مسوولان پروژه بازسازی قصر دارالامان، این بنا نخستین ساختمان کانکریتی در افغانستان می‌باشد.
چرا امان‌الله خان این قصر را ساخت؟
در ذهنِ خیلی‌ها در آن زمان شک و تردیدها و پرسش‌هایی ایجاد شده بود که چرا شاه دست به ساختن چنین عمارتی می‌زند؛ اما بعدها با توضیحات امان‌الله خان، به این شک و تردیدها پاسخ داده شد. شماری هم در حال حاضر انتقاد می‌کنند که چه لزومی داشت تا در اوضاع نابسامان اقتصادی‌ای که دامن‌گیر کشور بود، به ساخت یک کاخ تجملی و پرهزینه اقدام شود. اما شاه جوان و ترقی‌خواه برای این پرسش‌ها پاسخ‌های منطقی و مستدل ارائه کرده بود.
شاه امان‌الله در زمان تهداب‌گذاری قصر دارالامان، به سخنرانی پرداخت و این بیت معروف از شعر حضرت سعدی را با تاکید خواند:
یا مکن با پیل بانان دوستی
یا بنا کن خانه‌ای در خورد پیل
شاه با خوانش این بیت سعدی، خواست منظورش از این کار را توضیح بدهد که تنها ساختنِ یک قصر برای بودوباش خودش، مقصد او نیست؛ بلکه قرار است شهری به نام «شهر دارالامان» در این منطقه ایجاد شود. شهری که می‌بایست با معیارهای زمان در کشورهای پیشرفته بنا گردد. عمارت قصر دارالامان به‌عنوان نخستین بنای شهر دارالامان برای استفاده‌ی حکومت روی دست گرفته شده بود. به قول خود شاه امان‌الله، این قصر برای «دارالحکومگی» بنا شد، نه جهت اقامت او و خانواده‌اش.
تراکم جمعیت در شهر کهنه‌ی کابل و آب غیرصحی که بارها سبب شیوع مرض وبا (کولرا) و دیگر بیماری‌ها می‌شد و هر بار تلفات بسیاری بر جا می‌گذاشت، یکی از دلایلی بود که شاه را وا داشت تا برای کاهش ازدحام اهالی و کاهش امراض در شهر کهنه کاری کند. براساس برخی منابع، شاه به مردم گفته بود که هرکس در این قسمت به خانه‌سازی اقدام کند، حکومت امکانات در اختیارش قرار می‌دهد.
دلیل مهم دیگرِ ایجاد شهر دارالامان این بود که باید تمامی وزارت‌خانه‌ها و دیگر اداره‌های دولتی در این محل انتقال یابد. جایی که بتواند به نیازمندی‌های ادارات پاسخ دهد و از طرف دیگر چون پس از گرفتن استقلال، سفرِ مقام‌های بیرونی و سفرای کشورهای مختلف به افغانستان شروع شده بود، شاه می‌خواست شهری با معیارهای روز ساخته شود. از نظر شاه امان‌الله خان، در گذشته افغانستان در انزوا بود و دنیا با آن ارتباطی نداشت؛ اما پس از استقلال، رفت‌وآمد شخصیت‌های خارجی و اقامت سفرا و سفارت‌خانه‌ها در کابل، ایجاب وجود شهری با خصوصیت شهرهای مدرن را می‌کرد. به همین خاطر با خوانش آن شعر گفت که یا با پیل‌بان دوستی نکن یا اینکه خانه‌یی بساز که در شان پیل و پیل‌بان باشد. اما متاسفانه این رویای شاه محقق نشد و دیری نپایید که سلطنت‌اش با سقوط مواجه شد.
در یک قرن گذشته بر این قصر چه گذشت؟
امان‌الله خان که این قصر را برای استفاده‌ی دستگاه دولت و به نام خودش ساخته بود، فقط نزدیک به دو سال از آن استفاده کرد و سلطنتش در نتیجه‌ی شورش حبیب‌الله کلکانی سقوط کرد. پس از آن، این کاخ فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرد و شاهد جنگ‌های خونین زیادی در دوره‌های مختلف یک قرن گذشته بود.
متاسفانه این بنای عظیم، به‌جای اینکه با همان شکوه و عظمتش سال‌ها استوار بماند و خودنمایی کند، چند سالی پس از اعمار، سنگ و چوب آن شاهد تحولات در بخش‌های مختلف از جمله جنگ‌ها و تحولات سیاسی بود که در پی هر جنگ، خودش بیشتر آسیب می‌دید. روزگاری، قصر خط نخست جنگ میان جناح‌های درگیر بود و به همین دلیل در و دیوار و بدنه‌ی قصر هدف گلوله‌های راکت، توپ، مرمی و انواع مختلف سلاح ثقلیه و خفیفه قرار گرفت. این قصر پس از ویرانیِ تقریباً کامل، سال‌ها مخروب و متروک ماند و با پیکرِ زخم‌ خورده و بدنه‌ی ویرانش، باشندگان کابل را به یاد روزهای تلخ و جنگ‌های خونین می‌انداخت.
زمانی که حبیب‌الله کلکانی علیه امان‌الله خان شورش کرد و قدرت را از وی گرفت، کاخ دارالامان شاهد نخستین ضربات و زخم‌هایی بود که به پیکرش وارد شد. در حقیقت بدبختی و ویرانی از همین دوره کلید خورد و سال‌ها ادامه یافت.
در زمان ظاهرشاه که وزارت فواید عامه در آن مستقر بود، قصر دچار آتش‌سوزی شد و آسیب دید. پس از آن، وزارت عدلیه در آن جای گرفت. در زمان ریاست جمهوری داوودخان در دهه‌ی (۱۹۷۰) لویه‌جرگه قانون اساسی در اتاق بیضوی همین قصر برگزار شد. پس از کودتای هفت ثور، زمانی که حفیظ‌الله امین به قدرت رسید، دفتر ریاست جمهوری و تمامی اداره‌های مربوط به آن، به این قصر منتقل شدند.
در سال‌های دهه‌ی شصت خورشیدی، وزارت دفاع کشور از این قصر استفاده می‌کرد. در کودتای ۱۶ دلو (۱۳۶۸) خورشیدی به رهبری جنرال شهنواز تنی، وزیر دفاع پیشین افغانستان علیه دولت دکتر نجیب‌الله، این محل هدف بمباران قرار گرفت و بخشی از آن ویران شد.
خلاصه، از این کاخ بارها به‌عنوان سنگر جنگ کار گرفته شد. شورش‌گران و طرف‌های جنگ به آن به‌حیث یک نقطه‌ی استراتژیک می‌دیدند. به دلیل اینکه قصر در بالای یک تپه قرار دارد و از طرفی هم همیشه یکی از اداره‌های کلیدی حکومتی در آن مستقر بود.
اما در زمان حکومت مجاهدین، آسیب بسیار جدی به این قصر وارد شد و به دلیل بمب‌گذاری‌ها، بخش‌های زیادی از آن به ویرانه مبدل شد.
اهمیت بازسازی قصر دارالامان
کابینه‌ی دولت وحدت ملی به رهبری اشرف‌غنی رییس‌جمهوری و عبدالله عبدالله رییس اجرائیه، در نشست ۱۹ حوت سال (۱۳۹۴) تصویب کرد که قصر تاریخی دارالامان در غرب شهر کابل، باید بازسازی شود.
رئیس‌جمهور غنی به وزارت‌های اطلاعات و فرهنگ و شهرسازی و همچنان نهاد ریاست جمهوری دستور داده بود که بازسازی این قصر به هدف حفظ میراث‌های فرهنگی، تاریخی، جذب جهان‌گردان و احیای هنر معماری دوران امانی، در مدت ۵ سال تکمیل شود.
گروهی از انجنیران و حدود یک‌هزار کارگر داخلی با منابع و مواد موجود در داخل کشور، آستین بر زدند تا شکوه و عظمت این قصر تاریخی را دوباره احیا کنند. بازسازی آن حدود ده میلیون دالر هزینه برداشته که از سوی اداره‌ی عملیاتی و حمایوی انکشاف ملی ریاست جمهوری پرداخت شده است.
انجنیر جاوید حماد، آمر پروژه ترمیم و تحکیمات بنیادی قصر دارالامان، در این باره به هفته‌نامه «جاده ابریشم» گفت: «هیچ خارجی در کار بازسازی این قصر به حیث انجنیر و کارگر و مشاور نبوده است. همه انجنیران و کارگران داخلی‌ها بودند.»
همان‌گونه که در ساخت قصر از مصالح ساختمانی موجود در داخل کشور استفاده شده بوده، در بازسازی آن نیز انجنیران سعی کرده‌اند از مواد ساختمانی‌ای موجود در کشور کار گیرند. به گونه‌ی مثال، در دروازه‌ها و کلکین‌های قصر از چوب معروف ولایت کنر استفاده شده‌است. در کف و نمای قصر، از سنگ‌های چشت هرات و چهل‌ستون کابل کار گرفته شده‌است.
آقای حماد گفت، در کار بازسازی قصر دارالامان نهایت توجه شده تا اصالت تاریخی آن حفظ گردد. وی افزود: «گفته می‌توانم که در بازسازی قصر دارالامان، ۹۹ درصد اصالت تاریخی قصر حفظ شده است.»
آمر پروژه ترمیم و تحکیمات بنیادی قصر دارالامان همچنان افزود که قرار است منازل اول و دوم کاخ دارالامان پس از بازسازی، به‌حیث موزیم ملی یا موزیم فرهنگی استفاده شود. به گفته‌ی او، منزل سوم به مهمان‌سرای دولتی اختصاص داده شده که مهمانان عالی رتبه‌ی خارجی در آن‌جا بودوباش خواهند کرد.
از سویی هم محمد رسول باوری، سرپرست پیشین وزارت اطلاعات و فرهنگ و استاد دانشگاه کابل، درباره اهمیت فرهنگی و تاریخی قصر دارالامان- پس از بازسازی گفت که دوباره‌سازیِ این بنای بزرگ، دارای سه اهمیت مهم است.
آقای باوری به هفته‌نامه جاده ابریشم گفت: «بازسازی قصر سه اهمیت مهم دارد. نخست، یک دور از انکشاف افغانستان را در اذهان مردم بازسازی می‌کند. دوم، یک پدیده‌ی تاریخی است که بازسازی می‌شود و این خود دارای ارزش است و سوم، از این جهت مهم است که مردم به افتخار صدمین سال استقلال افغانستان، بازسازی یک پدیده‌ی تاریخی که در جریان جنگ‌ها تخریب گشته بود، باز می‌بینند.»
به گفته‌ی آقای باوری، هرچند تاکنون تصمیم نهایی گرفته نشده‌؛ اما قرار است از بخش‌هایی این کاخ به حیث موزیم افتخارات افغانستان، گالری ملی و هنرستان استفاده شود.
هدف تنها احیای قصر نیست
محمد اشرف‌غنی رییس‌جمهوری، در محفل آغاز کار بازسازی این قصر و در اولین جلسه‌ی کمیسیون عالی توسعه و انکشاف شهری که به تاریخ ۱۰ جوزای سال (۱۳۹۵) در کاخ دارالامان برگزار شد، گفته بود که امروز ما «شاهد برگشت به گذشته و شروع تهداب‌گذاری آینده هستیم.»
آقای غنی در آن زمان همچنان گفته بود: «پروژه تنها احیای قصر نیست؛ بلکه ایجاد یک شهری که به صورت اساسی هم خدمات دوایر دولتی ارائه کند- که شروعش از شورای ملی شد و همچنین خدمات تجارتی و مسلکی و مخصوصا زندگی مردم در این بخش عیار شود.»
آقای غنی همواره می‌گفت که باید اداره‌های دولتی به منطقه‌ی دارالامان در غرب کابل منتقل و قصرهای موجود در این منطقه به‌خصوص قصر دارالامان بازسازی شود تا مفکوره‌ی امان‌الله خان، پادشاه پیشین افغانستان به حقیقت مبدل شود.
از سویی هم رییس‌جمهور وعده داده بود که آن‌ها می‌کوشند بازسازی و مراقبت از ساحات تاریخی به یک روند ادامه‌دار تبدیل شود و سالانه بودجه‌ی خاص به این بخش اختصاص داده شود. به باور وی، این کار یک سرمایه‌گذاری بنیادی است که جهان‌گردی را رونق داده و سبب وصل شدن باشندگان کشور به تاریخ‌شان خواهد شد.
انتقال وزارت‌خانه‌ها به منطقه‌ی دارالامان کابل و اعمار ده هزار واحد مسکونی با کمک مالی چین، یکی از برنامه‌های دیگر حکومت در سال‌های آینده گفته شده‌است. مجموعه اداری قصر دارالامان که تمامی وزارت‌خانه‌ها را در بر می‌گیرد، در قسمت شرقی قصر و ساختمان ولسی جرگه، در دو مرحله و در مساحت بیش از ۵۰ هکتار زمین ساخته شود.
مطابق پلان از قبل تعیین شده‌ی دولت، در مرحله‌ی نخست ۱۳ واحد اداری به مدت سه سال و شش ماه ساخته می‌شود و در مرحله دوم کار ساختمانی ۱۴ واحد اداری دیگر آغاز خواهد شد. هزینه‌ی مالی این مجمموعه هرچند به صورت مشخص معلوم نیست؛ اما حدود ۱۱.۸۷ میلیارد افغانی تخمین زده شده‌است که کار آن در مدت ۱۰ سال تکمیل و به بهره‌برداری سپرده خواهد شد.
محمد اشرف غنی در بیشتر موارد خود را تکمیل کننده‌ی فصل ناتمامِ امان‌الله خان، شاه جوان و ترقی‌خواه افغانستان معرفی می‌کند. رویای شاه به‌ویژه ایجاد مجمموعه اداری قصر دارالامان در آن زمان ناکام ماند؛ اما دیده شود که حکومت تحت رهبری آقای غنی می‌تواند این بخشی از فصلِ ناتمام امان‌الله را تکمیل کند یا خیر.