دیپلماسی بین‌المللی شهید مزاری

عارف وفایی

در عصر امروزی که انقلاب فناوری و ارتباطات جهان را به صورت دهکده‌ای درآورده است و فاصله‌های جغرافیایی را به صورت اعجاب انگیزی به هم فشرده است؛ برقراری روابط میان کشورها تقریبا ناگزیر شده است. به سخن دیگر امروز هیچ کشوری نمی‌تواند به صورت تنهایی در سرزمین تحت حاکمیت خویش در انزوا و به دور از تأثیرات وقایع در حال اتفاق، زندگی کند. این قاعده حتی بر جریان‌های سیاسی خرد و گروه‌های سیاسی محلی نیز حاکم است. یعنی هرگاه یک گروه سیاسی، نتواند با نیروهای تأثیر‌گذار سیاست جهانی، ارتباط برقرار کند، بدون حمایت و پشتیبانی آنان نمی تواند به اهداف سیاسی خویش دست یابد. در این نوشتار این مساله را در مورد شهید مزاری به عنوان رهبر حزب وحدت و یکی از گروه‌های سیاسی فعال اوایل دهه ۱۹۹۰ مطرح می‌کنیم. مناسبات شهید مزاری و حزب وحدت با کشورهای بین المللی چگونه بوده است و از چه نوع دیپلماسی برای برقراری روابط با آنان استفاده می‌کرده است؟
در نظام بین المللی همه بازیگران هدف و غایت خاص خود را دارند و رفتار آنها در سیاست خارجی در راستای این اهداف صورت می‌گیرد. بازیگران برای نیل به این اهداف نیازمند ابزارهایی هستند که معمولا در سیاست خارجی به آن دیپلماسی م‌‌گویند. دیپلماسی در عرصه سیاست خارجی یکی از ابزارهای سیاسی است که احتمالا همراه با دیگر ابزارها، مانند نیروی نظامی، بازیگر بین‌المللی را قادر می‌سازد تا بتواند به اهداف سیاسی خود برسد. دیپلماسی در طول تاریخ از نظر ساختار، فرایند و دستور کار در حال تحول بوده و در جهان مدرن دچار تغییرات اساسی شده است. در حالیکه دیپلماسی سنتی به صورت دوجانبه، سری و بیشتر در مورد موضوعات امنیتی صورت می‌گرفت؛ امروزه چندجانبه‌گرایی، آشکار بودن و مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی محور موضوعات دیپلماسی مدرن را تشکیل می‌دهد.
بازیگران بین‌المللی، اعم از دولت‌ها و گروه‌های سیاسی فرا ملی و فروملی؛ تلاش می‌کنند که با نیروهای همجوار و بین‌المللی ارتباط برقرار نمایند و با استفاده از دیپلماسی بتوانند بازیگران بین‌المللی و با نفوذ را قانع نمایند که در رسیدن به مقاصد سیاسی آنان را همراهی کنند. این سیاست بیشتر از هر کشور دیگر در افغانستان کاربرد بیشتری دارد؛ زیرا این کشور همیشه نقطه کانونی تلاقی منافع قدرت‌های بزرگ منطقه، جهان و بازیگران بین‌المللی بوده است. از این لحاظ دولت افغانستان و گروه‌های داخلی همیشه تحت تأثیر سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی قرار داشته و سیاست همراهی و مخالفت با آنان اغلب مورد توجه بازیگران سیاسی در افغانستان بوده است.
بنابراین؛ هر گروه سیاسی و دستگاه سیاسی که از دیپلماسی فعال برخوردار باشد و توانایی اقناع و نفوذ بر بازیگران بین‌المللی را بیابد، بهتر می‌تواند مقاصد سیاسی خود را تأمین کند. گرچه دستگاه دیپلماسی دولت‌های گذشته در افغانستان خیلی فعال نبوده و یکی از علت‌های اصلی که کشور به صحنه رقابت بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شده است نیز، عدم وجود دستگاه دیپلماتیک فعال در افغانستان بوده است. با این حال در فضای بعد از جنگ سرد و خروج نیروهای اتحاد جماهیر شوروی از افغانستان؛ وقتی این کشور به حال خودش گذاشته شد، گروه‌های مختلف سیاسی برای رسیدن به قدرت باهمدیگر درگیر شدند. در دهه ۱۹۹۰ همزمان با جنگ‌های داخلی؛ گروه‌های سیاسی در صدد برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای منطقه و بین‌المللی نیز بوده‌اند.
عبدالعلی مزاری به عنوان رهبر یکی از گروه‌های با نفوذ سیاسی، ضمن اینکه تلاش‌های زیادی را جهت وحدت داخلی انجام داد، دستگاه دیپلماتیک خود را برای برقراری روابط با کشورهای بین‌المللی نیز فعال کرد. هدف از این برقراری روابط با کشورهای همسایه و بین‌المللی در قدم نخست معرفی مقاصد، طرح‌ها و سیاست‌های عدالتخواهانه خویش؛ و در قدم دوم جلب حمایت و همکاری با مردم افغانستان و دست کشیدن از مداخلات در امور داخلی کشور؛ با آنان بوده است. دیپلماسی شهید مزاری در سیاست خارجی حزب وحدت، شامل مجموعه‌ای از اقدامات منظم و متنوع؛ از جمله تأسیس نمایندگی‌های حزب وحدت در بیرون از کشور (روابط دیپلماتیک)؛ ایجاد و راه اندازی نشریات و مجلات چاپی در خارج (دیپلماسی فرهنگی)؛ و فرستادن نمایندگان حزب وحدت در اجلاس‌های مهم منطقه و جهان (دیپلماسی نشست سران)؛ را تشکیل می‌دهد.
روابط دیپلماتیک: هرچند از نظر حقوق بین‌الملل و به ویژه عهدنامه وین ۱۹۶۱، یکی از شرایط برقراری روابط دیپلماتیک دولت بودن طرف‌های برقرار کننده روابط دیپلماتیک است. مطابق این عهدنامه فقط دولت‌ها می‌توانند در کشورهای یکدیگر نمایندگی سیاسی ایجاد کنند و از طریق آن با همدیگر روابط دیپلماتیک داشته باشند. با این وجود گروه‌های مختلف سیاسی، نیز برای ایجاد روابط با کشورها، نمایندگی‌های سیاسی را تأسیس می‌کنند و از طریق آن در مورد موضوعات مختلف مذاکره و مشوره می‌نمایند. در این زمینه شهید مزاری از طریق تأسیس نمایندگی‌های حزب وحدت در کشورهای همسایه و بین‌المللی اقدامات مهم سیاسی و دیپلماتیک را انجام داده است. ایجاد نمایندگی و افتتاح دفاتر حزب وحدت در کشورهای اسلامی مانند؛ ایران، پاکستان، سوریه، لبنان و کشورهای اروپائی مانند؛ آلمان، فرانسه، دانمارک و انگلستان در این راستا صورت گرفته است. به علاوه تشکیل شورای نمایندگی حزب وحدت در تهران به عنوان مرکز نمایندگی بیرون مرزی که وظیفه نظارت و رهبری نمایندگی‌های بین‌المللی را به عهده داشت؛ نشانگر دیپلماسی فعال مزاری در سیاست خارجی بوده است. نمایندگی تهران، به صورت روزانه و هفته وار وظیفه داشت که فعالیت و اقدامات خارجی را به دفتر مرکزی حزب در بامیان گزارش دهد.
دیپلماسی فرهنگی: دیپلماسی فرهنگی، یک روش جدید از اعمال نفوذ و تحت تأثیر قراردادن افکار عمومی و در نتیجه تغییر نگرش و سیاست‌های کشورها، در جهت مقاصد خود است. این تأثیر از طریق اشاعه فرهنگ، اخبار و گزارش‌ها، به خورد مردم کشورهای همجوار و یا بین‌المللی داده می‌شود. دولت‌ها و گروه‌های سیاسی، از یک سو از این طریق مردم را از برنامه‌ها، اهداف و سیاست‌های خود آگاه می‌سازند و مقاصد و فعالیت‌های خویش را به آنان توضیح می‌دهد؛ و از سوی دیگر آنان را تحت تأثیر سیاست‌ها و خواسته‌های عدالت‌طلبانه و بشردوستانه خویش قرار می‌دهند. شهید مزاری با راه اندازی نشریات و مجلات متعدد خبری و تحلیلی، در کشورهای همسایه و بین‌المللی، فعالیت‌های چشم‌گیری را در بخش دیپلماسی فرهنگی انجام داده است. این مجلات اخبار و گزارش‌های مربوط به اوضاع افغانستان و رویکردهای سیاسی حزب وحدت را نشر می‌کردند. هدف از انتشار این موضوعات آگاه کردن مهاجرین کشور و جامعه بین‌المللی از وضعیت افغانستان و برنامه‌های حزب وحدت بوده است. اکثریت این مجلات به زبان محلی کشورها نشر می‌گردید و به دسترس مردم قرار داده می‌شد. مجله «میثاق وحدت»، «هفته‌نامه وحدت»، «پیک وحدت»، و «وحدت الاسلامیه»، در جمهوری اسلامی ایران؛ هفته‌نامه «بشارت» و «طلوع وحدت»، در پاکستان؛ «خبرنامه وحدت» در انگلستان؛ «پیام وحدت» در هامبورگ آلمان؛ نشریه «ندإلوحده» در سوریه و لبنان؛ از جمله مهم‌ترین این نشریات بودند. این مجلات پیام‌ها و موضع حزب وحدت را برای مردم منتشر می‌کرد.
اعزام هیئت‌های دیپلماتیک: شرکت در اجلاس‌های بین‌المللی در مورد افغانستان، یکی دیگر از اقدامات سیاست خارجی شهید مزاری بود که از سوی حزب وحدت انجام می‌شد. با آنکه سالهای محدودی از ایجاد و فعالیت حزب وحدت می‌گذشت؛ با این وجود مزاری مشارکت فعال در اجلاس‌های بین‌المللی داشت و نمایندگان و هیئت‌های حزب وحدت را در اکثریت نشست‌های بین‌المللی می‌فرستاد. سفر هیئت دیپلماتیک حزب وحدت در سال ۱۳۷۰ در پاکستان؛ سفر هیئت سیاسی حزب وحدت در سال ۱۳۷۰ در مسکو؛ سفر هیئت نمایندگی حزب وحدت به تاریخ ۱۳۷۰ در کنفرانس اسلامی در کشور سنگال؛ شرکت در اجلاس‌های چهار جانبه تهران در سال ۱۳۷۰؛ و برگزاری سیمینارهای سیاسی در مورد مسائل افغانستان در کشورهای اروپایی؛ از جمله مهمترین فعالیت‌ها و سفرهای دیپلماتیک حزب وحدت در زمان شهید مزاری را تشکیل می‌دهد.
در نتیجه می‌توان بیان داشت که شهید مزاری در مدت خیلی کم از فعالیت‌های سیاسی خود؛ تلاش‌های زیادی را برای برقراری روابط با کشورهای منطقه و بین‌المللی داشته است. شهید مزاری، بر علاوه کوشش‌های که برای وحدت درونی انجام داد؛ دستگاه دیپلماسی حزب وحدت جهت برقراری روابط با بیرون از کشور را نیز فعال کرد. به طور کلی دیپلماسی حزب وحدت در سیاست خارجی را می‌توان به سه دسته، دیپلماسی نمایندگی، دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی نشست سران، تقسیم بندی کرد. تأسیس نمایندگی‌های دیپلماتیک، راه اندازی نشریات و مجلات در کشورهای بین‌المللی و اعزام هیئت‌های حزب وحدت در اجلاس‌های مهم بین‌المللی در مورد افغانستان، از جمله اقداماتی است که در راستای سیاست خارجی شهید مزاری انجام شده است. متاسفانه عمر شهید مزاری برای به نتیجه رسیدن اهداف عدالتخوهانه وی کافی نبود و پس از چند سال (۱۳۷۴) بعد از تأسیس و فعال کردن دستگاه دیپلماسی، شهید شد و درفش وحدت طلبانه و عدالتخواهانه وی در خاک و خون غلطید و دستگاه دیپلماسی وی دچار فروپاشی گردید.