رخشانه؛ ترک وطن، ترک موسیقی و مرگ

بی‌نظیر طاهریان

‌تاریخ موسیقی کلاسیک افغانستان با آوازخوانان هندی شروع می‌شود که در دربار درانی‌ها هنرنمایی می‌کردند. بعدا که کوچه‌ی‎ خرابات با محوریت هنرمندان هندستانی شکل می‌گیرد، یک نقطه‌ی عطف در تاریخ موسیقی کشور به حساب می‌آید.
در ترکیب هنرمندان هندی، رقاصه‌آوازخوان‌های زن نیز حضور داشته و این کم کم زمینه را برای زنان افغان فراهم کرده تا به هنر موسیقی روی بیاورند.
پیشکسوتان موسیقی کشور می‌گویند که هرچند حضور آوازخوانان زن در کوچه خرابات کتمان شده و کمتر به آن توجه شده، اما حضور آنان را در حلقه‌های موسیقی خرابات نمی‌توان انکار کرد.
داکتر احمد سرمست، رییس انستیتوت ملی موسیقی افغانستان در سلسله گفتگوهایی با «جاده ابریشم» در مورد تاریخ افغانستان گفته است:«آوازخوان‌های زن جزو ترکیب و دسته‌های موسیقی در خرابات بوده‌اند که در محافل می‌خواندند و هنر نمایی می‌نمودند. از جمله زنان مشهور آن دوره الادیتو است که استاد قاسم قبل از آوازخوانی در دسته وی رباب‌نوازی می‌نمود».
موسیقی در عصر امان الله خان مثل سایر حوزه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. او تلاش می‌کند تا افغانستان از کاروان موسیقی دنیا عقب نماند.
هرچند نام آوازخوانان زن در این دوره به چشم نمی‌خورد، اما در زمان امان‌الله خان اولین مکتب موسیقی در افغانستان در چوکات اردو پایه‌گذاری می‌شود. پس از آن موسیقی را در نصاب معارف نیز شامل می‎سازد تا زمینه‌ی آموزش آن ‌را برای همگان فراهم سازد.
دوران نادر شاه عصر سرکوب و خفان در تمام حوزه‌های زندگی بوده است، اما شعر و موسیقی بیش‌تر تحت کنترول دستگاه قدرت استبدادی شاه قرار داشتند. تاجایی‌که شعرا از «گل سرخ» در شعرهای شان استفاده نمی‌توانستند: انقلاب و اعتراض علیه شاه تلقی می‌شد.
پادشاهی ظاهر شاه به دهه دموکراسی شناخته می‌شود که تا حدود آزادی‌های نسبی در جامعه شکل گرفته بود. کم کم زمینه‌برای شکل‌گیری احزاب سیاسی فراهم شده بود. هنرمندان و آوازخان مطرح موسیقی افغانستان در همین دوره سر بلند می‌کنند که یکی از آنها رخشانه است که دو هفته قبل چشم از جهان بست.
حمیده که به نام میرمن رخشانه شناخته می‌‌شود در کابل متولد شده و در مکتب ملالی درس خوانده و پدرش، اصیل خان وزیری، از جنرالان ارشد اردوی شاهی در پادشاهی ظاهر شاه بوده است.
بی بی خدیجه طرزی مادر رخشانه معلم موسیقی و خیاطی بوده که آرمونیه می‌نواخته و نیز با همه راگ‌های موسیقی آشنایی داشته است. خانم طرزی در زمان ظاهر شاه معلم موسیقی نیز بوده و برای دختران آموزش می‌داده که رخشانه نیز برای اولین بار موسیقی را از مادرش آموخته است.
با این حال رخشانه موسیقی را با تشویق پدرش و همکاری مستقیم مادرش آموخته تا این‌که آوازش از طریق رادیو نشر شده است. او در گفتگویی با یک خبرنگار آزاد افغان که در سایت «کابل ناته» نشر شده گفته است:«پدرم به موسقی و شعر خیلی‌ها علاقمند بود و تعداد زیادی شعر شعرای نامدار در خانه ما موجود بود و من عاشقانه آن‌ها را می‌خواندم. تا اینکه بنا به تشویق پدرم، راه آوازخوانی را در رادیود گشودم.»
اولین آهنگ رخشانه: بشنو دمی آه و فغانم!
«ای دلستانم، آرام جانم، بشنو دمی آه و فغانم» اولین آهنگی بوده که رخشانه در رادیود کابل ثبت کرده و بعدا آهنگ «چشم سیاه داری قربانت شوم من» را خوانده که فراتر از مرزهای کشور رفته و در ایران و تاجکستان صاحب نام و آوازه شده است.
رخشانه و روحیه‌ی تابو شکنی
رخشانه در کنار اینکه آوازخوان بوده و موسیقی را از مادرش آموخته، اما در عین حال بانوی تابو شکن و سنت‌شکن نیز بوده است. او از نخستین زنانی به حساب می‌آید که «کشف حجاب» کرد و در برنامه‌های فرهنگی بدون حجاب حضور پیدا می‌کرد.
ترک وطن، ترک موسیقی و مرگ
رخشانه پیش از سال ۱۳۶۰ از افغانستان به آمریکا مهاجرت می‌کند که در دنیای آوارگی و غربت به موسیقی ادامه نمی‌دهد و به عنوان خانم خانه کار کرده است:«در اواخر جمهوری داوود خان، چون وضعیت خوبی برای من نبود، مهاجر شدم و به آمریکا آمدم. با کارهای هنری وداع گفتم و به حیث خانم خانه مشغول امور خانه‌داری شدم»(گفتگوی رخشانه، کابل ناته). و اما سوگمندانه بانو رخشانه، ستاره‌ی موسیقی کشور به تاریخ ۴ جدی سال جاری در آمریکا در گذشت و رخ در نقاب خاک غربت و آوارگی بست.
رخشانه از مشهورترین چهره‌های موسیقی و خصوصا زنان افغانستان در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ به حساب می‌آید که در حدود ۶۰۰ آهنگ به زبان‌های پشتو و دری در رادیو افغانستان ضبط کرده است.