نویسنده: یزدان حاتمی، خبرنگار آزاد
برگردان: خالق ابراهیمی
آشکار است که خشونت عامل اصلی جابه‌جایی‌های غیرارادی جمعیت در افغانستان است. تنها از سال ۲۰۰۱ به این‌سو ۵.۹ میلیون نفر در جمع «بیجاشدگان داخلی» هستند و یا از کشور فرار کرده‌اند. در مرحله نخست به پاکستان و ایران، در کشورهای که با وضعیت سیاسی نامشخص روبر هستند.
از دهه ۱۹۷۰ به این‌سو، پاکستان میزبان دو میلیون مهاجر اهل افغانستان بوده که ۶۰۰هزار نفر از آن‌ها ثبت نام نشده‌اند. به گفته کمیسیاری عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در پاکستان، حدودا ۶۵درصد از پناهجویان را افراد زیر ۲۵ سال تشکیل می‌دهند.
پناهندگان افغانستان در پاکستان شامل سه دسته می‌شوند؛ مهاجران ثبت شده که به طور رسمی به عنوان دارندگان کارت اثبات ثبت (PoR) شناخته می‌شوند؛ گروهی که در کمیسیاری عالی پناهندگان سازمان ملل ثبت نام کرده‌اند و نیز مهاجران بدون مدرک.
طبق آمارهای سازمان ملل متحد، تقریبا ۸۰درصد از پناهجویان واجد شرایط آموزش، در هیچ مکتبی ثبت‌نام نکرده‌اند و به‌آموزش‌های ابتدایی دسترسی ندارند. با توجه به تسلط گروه طالبان و تحولات اخیر در افغانستان، آموزش نوجوانان افغان و به ویژه دختران در کشورهایی مانند پاکستان بیش از هر زمان دیگری مهم است.
براساس استراتژی آموزشی(۲۰۲۰-۲۰۲۲) کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، تخمین زده می‌شود که در ۴۰ سال گذشته، این سازمان حدود ۱۴۶ مکتب را در ۵۴ محله مهاجران (RVs) در مناطق شهری و روستایی راه‌اندازی کرده است. این شامل ۱۰۳ مکتب در خیبر پختونخواه، ۳۵ مکتب در بلوچستان و ۸ مکتب دیگر در ایالت پنجاب است. در مجموع، از این برنامه‌های آموزشی حدود ۵۶هزار کودک مهاجر سود برده‌اند و حقوق ۱هزار و ۳۱۹ معلم و کارمند تامین شده‌است. علاوه بر این، پنجاه و یک مدرسه دخترانه مستقر در خانه (HBGS) در خیبر پختونخواه و بلوچستان برای دختران خارج از مکتب راه‌اندازی شده است که در غیر این صورت به دلایل فرهنگی اجازه حضور در مکتب عادی را ندارند(استراتژی UNHCR برای ۲۰۲۰-۲۰۲۲).
در میان جمعیت وسیعی از کودکان مهاجر افغانستان در پاکستان به‌ویژه در ایالت خیبر پختونخواه، دختران با موانع بیشتری برای تحصیل مواجه هستند. تا ماه جون ۲۰۲۱، تخمینا از میان ۳۱هزار و ۲۶۶ دانش آموز برحال که در مکاتب به اصطلاح «روستاهای مهاجران» آموزش دریافت می‌کنند، تنها ۳۵درصد آنان را دختران دانش‌آموز تشکیل می‌دهند. در بسیاری از مناطق، یا هیچ مکتبی برای دختران وجود ندارد یا خیلی دور از محل زندگی مهاجران قرار دارد. البته که مدارس مختلط تنها گزینه در دسترس باقی می‌ماند اما گزینه‌ای که اکثر خانواده‌های محافظه کار از آن استفاده نمی‌کنند(ایوان جونز، ۲۰۲۲).
خانم شکیلا پناهجوی اهل افغانستان است که در کویته بلوچستان زندگی می‌کند. او می‌گوید که شوهرش یک افسر پلیس در ولایت ارزگان افغانستان بود و توسط افراد مسلح طالبان دست‌گیر شد. یک سال پس از دست‌گیری شوهرش، او به همراه هفت فرزندش برای فرار از تهدید طالبان از خط دیورند عبور کردند و در کمیسیاری عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در پاکستان ثبت نام کرد. از هفت فرزند او که بزرگ‌تر آن‌ها ۲۱ ساله و کوچک‌تر آن هفت ساله است، فقط سه نفر از آن‌ها (دو پسر و یک دختر) در مکتب دولتی پذیرفته شدند اما چهار دختر دیگر به مکتب نمی‌روند. او با اشاره به این دلیل می‌گوید:«وقتی به پاکستان آمدیم، همه چیز را در افغانستان رها کردیم. در پاکستان هیچ‌کسی از خانواده من حمایت نمی‌کند. من و چهار دخترم از طریق خشک‌شویی و خیاطی مخارج زندگی خود را تهیه می‌کنیم. زندگی ما واقعاً سخت است». او می‌افزاید که تمام دخترانش قبلاً در افغانستان به مکتب می‌رفتند، اما در پاکستان، نمی‌تواند برای فرزندانش کتاب یا کتابچه و قلم بخرد و یا هزینه تحصیلی آن‌ها را بپردازد.
ایالت جنوبی سند محل سکونت ۵۰۰هزار پناهجوی افغانستان است که بیشتر آن‌ها به کارگری مشغول‌اند یا مغازه‌های کوچکی دارند که عمدتاً در مناطق پشتون‌نشین هستند. سید مصطفی که در سال ۲۰۰۵ در شهر کراچی مرکز ایالت سند مکتبی را برای کودکان پناهجویان افغانستان در منطقه «سهراب گوت»، محلی تحت سلطه پشتون‌ها تأسیس کرد، می‌گوید: حدود ۶۰ درصد از کودکان ساکن در اردوگاه‌های «سهراب گوت» به مکتب نمی‌روند». او به خبرگزاری آناتولی گفت: «این به دلیل کمبود امکانات آموزشی، فقر و همچنین تفاوت دیدگاه والدین است».
مکتب لیسه/ دبیرستان او هزینه ماهانه بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ کلدار (۲٫۷ تا ۴ دالر) دریافت می‌کند. بیش از ۳۵۰ دانش آموز، از جمله ۲۰۰ دختر، در مکتب او و عمدتاً در صنف‌های متوسطه/ راهنمایی آموزش دریافت می‌کنند. دانش‌آموزان دختر به صورت رایگان آموزش می‌بینند.
بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، بیش از ۴.۴ میلیون پناهجو از سال ۲۰۰۲ به این‌سو به افغانستان بازگردانده شده‌اند، اما بسیاری از آن‌ها به دلیل خشونت‌های مداوم، بیکاری و کمبود امکانات آموزشی و درمانی به پاکستان بازگشته‌اند. تنها حدود نیمی از پناهجویان افغانستان در پاکستان ثبت نام شده‌اند و بقیه بدون مدارک زندگی می‌کنند، بیشتر در ایالت‌های شمال شرقی خیبر پختونخواه و ایالت جنوب غربی بلوچستان که با افغانستان جنگ‌زده هم‌مرز هستند. برای مهاجران افغانستان دارای مدارک اقامتی، این وضعیت به طور مهمی گسترش یافت تا آن‌ها(مهاجران جدید) نیز بتوانند به خدمات اولیه از جمله آموزش ابتدایی دسترسی داشته باشند.
کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در پاکستان امکان دسترسی دانش آموزان افغانستان را به آموزش رایگان ابتدایی و (در برخی مناطق) متوسطه از طریق ۱۵۳ مکتب، ۴۸ صنف سیار، ۵۵ مکتب دخترانه خانگی و ۱۳ مرکز آموزش دوران کودکی در محله‌های مهاجران فراهم می‌کند. حدود ۵۷هزار کودک مهاجر که در ۵۴ محله مهاجران در سراسر پاکستان زندگی می‌کنند از طریق این برنامه‌ها آموزش می‌بینند.
کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در پاکستان به دنبال غلبه بر چالش‌های کودکان مهاجر در بخش آموزش از طریق راهبردهای زیر است که آن را در «استراتژی آموزش مهاجران» خود برای (۲۰۲۰-۲۰۲۲) مشخص کرده است:
۱.فراهم آوردن دسترسی به آموزش با کیفیت در سطوح ابتدایی، متوسطه و عالی.
۲. تسهیل حضور دختران در مراکز آموزشی.
۳.ادغام مهاجران در برنامه‌ها و سیستم‌های آموزش عمومی.
۴.تقویت ارتباط با مسیرهای آموزشی(راهبرد UNHCR برای ۲۰۲۰-۲۰۲۲).
به دلیل وجود موانع متعدد که همچنین چالش‌هایی را برای دانش‌آموزان طبقه پایین مکاتب پاکستانی ایجاد می‌کند، مانند هزینه‌های تحصیل، هزینه‌های حمل‌ونقل، فاصله مکاتب از محل اسکان مهاجران، از جمله شیوه‌های آموزشی منسوخ باعث می‌شود که تعداد زیادی از کودکان مهاجر افغانستان به آموزش دسترسی نداشته باشند.
طبق گفته‌های مدیر مکتب قیام، مکتبی که در سال ۲۰۰۳ برای کودکان مهاجر افغانستان در «هزاره تاون» (شهرک هزاره)، محلی تحت تسلط هزاره‌ها در کویته تأسیس شد، تقریباً ۱۲ مکتب لیسه با سیستم مشترک در منطقه شهرک هزاره باز است. به طور متوسط ۷صد تا ۱هزار دانش‌آموز در هر مکتب تحصیل می‌کنند. از ماه آگوست ۲۰۲۱ به بعد، ثبت نام کودکان مهاجر افغانستان به صورت روزانه افزایش یافته است. به گفته او، برخلاف سایر جوامع مهاجر، حدود ۶۰ درصد دانش آموزان ثبت نام شده در این مکاتب دختران‌اند. او گفت:«این به این دلیل است که جامعه هزاره دختران را برای رفتن به مکتب در افغانستان و پاکستان تشویق می‌کنند».
مکتب متوسطه او ماهانه بین ۶۰۰ تا ۱۵۰۰ روپیه (۳.۵ تا ۸ دالر) هزینه دریافت می‌کند، اما برخی از مکاتب دیگر ماهانه (صنف ۱-۱۲) بین ۱هزار تا ۲هزار روپیه معادل (۶-۱۲ دالر) هزینه دریافت می‌کنند.
با شیوع ویروس همه‌گیر کوید ۱۹، بسیاری از دانش‌آموزان مجبور به ترک مکتب شدند تا با کار کردن از خانواده‌های خود حمایت کنند. از دست دادن درآمد در خانواده‌ها منجر به سازوکارهای منفی از جمله باعث افزایش ازدواج‌های زودهنگام به ویژه در میان دختران شد.
سلیم خان، رئیس کمیساریای پناهندگان افغان، می‌گوید که کودکان مهاجر در حال حاضر به مکاتب دولتی در سراسر پاکستان دسترسی دارند، علاوه بر این برنامه‌های توسعه مهارت و کمک هزینه تحصیلی برای جوانان نیز وجود دارد. خان به خبرگزاری اناتولی می‌گوید:«ما موارد با نیازمندی‌های شدید را در افغانستان شناسایی می‌کنیم تا به جوانان آموزش دهیم، نه تنها در اینجا از آن سود می‌برند بلکه در توسعه کشورشان نیز مفید است». او از مسیرهای طولانی، فقر و باورهای محافظه کارانه در مورد تعلیم زنان به عنوان دلایل اصلی عدم حضور بسیاری از کودکان در مکتب نام برد.
چالش‌های کودکان مهاجر افغانستان در بخش آموزش
کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در آخرین گزارش خود می‌گوید که در حال حاضر تنها ۳۲ درصد از مهاجران افغانستان در ۵۴ محله مهاجران در سراسر پاکستان زندگی می‌کنند، در حالی که ۶۸ درصد در سکونت‌گاه‌های شهری و نیمه‌شهری زندگی می‌کنند (نقشه‌گذاری امکانات آموزشی و ثبت نام مهاجران، ۲۰۱۷).
۱.طبق گزارش کمیسیاری عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، ۱.۴۴ میلیون مهاجر ثبت شده افغانستان و ۶۰۰هزار پناهجوی بدون ثبت نام در پاکستان زندگی می‌کنند. اما معلومات جدید از سوی مقامات پاکستانی منتشر نشده که نشان دهد پس از سقوط دولت اشرف غنی چه تعداد مهاجر جدید وارد پاکستان شده‌اند.
۲. بیش از دو میلیون مهاجر افغانستان دارای مدارک و بدون مدارک اقامتی در اینجا زندگی می‌کنند اما دولت پاکستان تاکنون نتوانسته در چهار دهه گذشته سیاست خاصی را برای مهاجران ساکن در خاک خود تعریف کند. (پاکستان ژورنال، ۲۰۲۱)
۳. براساس گزارش وزارت داخله و سرحدات، ۳۲درصد از مهاجران در اردوگاه‌ها، ۶۸درصد دیگر در شهرها، روستاها و غیره زندگی می‌کنند. برای دولت پاکستان غیرممکن است که برای همه‌ای آن‌ها مکتب تاسیس کند؛ زیرا آن‌ها در مناطق اقامتی خاصی زندگی نمی‌کنند. (احمدالله، ۲۰۲۰)
۴. چالش بزرگ دیگر برای کودکان افغانستان در بخش معارف این است که اگر آن‌ها بخواهند در مکاتب دولتی یا خصوصی پذیرفته شوند، مقامات مکتب گواهی تولد یا فرم ب (اسناد پاکستانی) را درخواست می‌کنند، اما کودکان مهاجر فاقد این مدارک اند.
۵. چالش عمده کمبود منابع و امکانات در پاکستان برای شهروندان پاکستانی و مهاجران است. به گفته علی ایلان (یک سازمان غیردولتی) در پاکستان، نزدیک به ۲۵ میلیون کودک از آموزش بازمانده‌اند(پاکستان ژورنال، ۲۰۲۱).
۶. عوامل اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی عامل اصلی عدم حضور کودکان مهاجر افغان در مکتب است. کارت PoR تنها مهاجران را از طرد شدن بدون امنیت اقتصادی و اجتماعی محافظت می‌کند. در نتیجه، مهاجران عمدتاً در بازارهای سیاه کم‌درآمد کار می‌کنند و فرزندان خود را به مدرسه نمی‌فرستند، آن‌ها یا باید ازدواج کنند و یا در بازارهای کار به‌عنوان کودک‌کار مشغول باشند تا مخارج زندگی را تهیه کنند.
پاکستان در میان ۳۰ کشور جهان است که تابعیت بدون قید و شرط حق تولد را ارائه می‌دهد، به این معنی اگر کودکی در خاک این کشور متولد شود به طور قانونی پاسپورت دریافت می‌کند. بخش ۴ قانون شهروندی ۱۹۵۹ تابعیت از طریق تولد را تأیید می‌کند. هر فردی که پس از شروع این قانون در پاکستان متولد شود باید شهروند پاکستان باشد. اما این قانون هرگز در مورد مهاجران افغان عملی نمی‌شود. نسل دوم یا سوم مهاجران افغانستان که در خاک پاکستان به دنیا آمده‌اند هم‌چنان شهروند پاکستانی محسوب نمی‌شوند. به‌جای پاسپورت‌های سبز تیره پاکستانی و کارت‌های هویت ملی که شهروندان این کشور دریافت می‌کنند، فقط کارت‌های اثبات ثبت (PoR) به آن‌ها اختصاص داده می‌شود که به آن‌ها حق آزادی رفت‌وآمد و وضعیت قانونی موقت در کشور را می‌دهد. اسلام آباد آن‌ها را از خرید ملک، وسایل نقلیه و حتی سیم کارت منع می‌کند. آن‌ها نمی‌توانند در مکاتب دولتی یا دانشگاه‌ها ثبت‌نام کنند. شفاخانه‌ها اغلب از پذیرش مادران باردار افغانستانی خودداری می‌کنند زیرا نمی‌توانند برای نوزادان «کارت تولد» صادر کنند. مهاجران هر روز خود را با خطر اخراج شدن به کشوری سپری می‌کنند که هرگز در آن پا نگذاشته‌اند.
عمران خان، نخست وزیر پاکستان پیشنهاد کرده است که سیستم را اصلاح کند. در سپتامبر ۲۰۱۸، او اعلام کرد که دولتش به فرزندان مهاجران افغانستان تابعیت اعطا خواهد کرد. و مخالفت در میان عموم مردم نیز وجود داشت. در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۸، اکسپرس تریبون محلی گزارشی را به نقل از تحلیلگران و استادان دانشگاه در اسلام آباد منتشر کرد که در آن اظهار داشته بودند، صدور پاسپورت برای افغان‌های متولد پاکستان «تهدیدی برای امنیت ملی پاکستان» است. در این گزارش آمده است: «برخی از آن‌ها در دام عناصر تروریستی می‌افتند». یا ممکن است «در فعالیت‌های ضد پاکستانی شرکت کنند».
دو روز پس از اظهارات خان، او عقب نشینی کرد و گفت که منظور از سخنان او فقط «برانگیختن بحث» در مورد بحران مهاجرت است. بنابراین بعید به نظر می‌رسد که برنامه‌ای برای اعطای تابعیت به افغان‌های متولد شده در پاکستان وجود داشته باشد.
Data References:
۱٫ Jahangir, Asif and Khan Furqan (2021). Pakistan Journal, Challegnges to Afghan Refugee Children’s in Paksitan. Volume 9, Number 3, Pages 7.
۲٫ UNHCR (2019), Refugee education Strategy-Pakistan for 2020 -2022. Page 2-9.
۳٫ https://www.trtworld.com/opinion/the-world-needs-to-step-up-support-for-afghan-refugee-education-in-pakistan-54845
۴٫ https://foreignpolicy.com/2019/05/09/for-afghan-refugees-pakistan-is-a-nightmare-but-also-home/
۵٫ https://tribune.com.pk/story/2306068/why-do-young-afghan-refugees-in-pakistan-lack-education-skills
۶٫ https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Pakistan_Map_RegistredREF_v02_April2021.pdf
۷٫ https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/afghan-refugees-in-pakistan-pin-hopes-on-us-pullout/2215567
۸٫ https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/why-do-young-afghan-refugees-in-pakistan-lack-education-skills/2279000
۹٫ https://www.unhcr.org/pk/education
۱۰٫ https://crisisresponse.iom.int/sites/default/files/appeal/pdf/2021_Pakistan_Crisis_Response_Plan_2020__2022.pdf
۱۱٫ https://watson.brown.edu/costsofwar/costs/human/refugees/afghan
نظر بدهید