بیست‌سال کشتار؛ مروری بر تحقیقات یوناما در مورد نسل‌کشی هزاره‌ها در افغانستان

عارف وفایی

هزاره‌ها یکی از گروه‌های قومی است که در چند قرن اخیر مورد کشتار، شکنجه، کوچ اجباری، آزار و اذیت و یا به سخن دقیق‌تر «نسل‌کشی» قرار گرفته است. گرچه رویدادهای نسل‌کشی هزاره‌ها خیلی گسترده و بیرحمانه بوده است، اما کمتر مورد توجه سازمان‌های بین‌المللی و جاجعه جهانی واقع شده است. بسیاری از این رویدادها به صورت ثبت ناشده باقی مانده و در نهایت فراموش شده است. پس از ایجاد سازمان ملل‌متحد در سال ۱۹۴۵، این نهاد فعالیت‌های بشردوستانه خود را در سراسر جهان آغاز کرد. یک سال بعد در ۱۹۴۶، با پذیرش عضویت افغانستان در ملل‌متحد، برخی نهادهای این سازمان در کشور فعالیت‌های خود را شروع کرد.
هیئت معاونت ملل‌متحد در افغانستان، تحقیقات منظمی را در مورد وضعیت جنگ و پیامدهای آن به ویژه تلفات افراد ملکی ناشی از حملات گروه‌های متخاصم در کشور را انجام می‌دهد. این تحقیقات با استفاده از روش‌شناسی مشخص، رویدادهای جنگی را مورد بررسی قرار داده و نتایج آن را برای ملل‌متحد، رسانه‌ها و مردم ارائه می‌نماید. گزارش و تحقیق در مورد تلفات افراد ملکی در جریان جنگ‌های داخلی یک بخش مهم از فعالیت‌های ملل‌متحد در کشور را تشکیل می‌دهد که به صورت شش ماهه و سالانه ارائه می‌گردد. یوناما در یک قسمت از این گزارش‌ها به تلفات افراد ملکی ناشی از حملات فرقه‌گرایانه که مهاجمان یک گروه مذهبی و قوم مشخصی را مورد هدف قرار می‌دهد، می‌پردازد. هرچند، نمایندگی ویژه ملل متحد در افغانستان (UNSMA)، گزارش‌های مربوط به وضعیت حقوق بشر در افغانستان را از دهه ۱۹۹۰، آغاز کرده بود، اما هیچکدام از این گزارش‌ها به طور مشخص نسل کشی هزاره‌ها را مورد بررسی قرار نداده است. نمایندگی مذکور در مورد نسل کشی هزاره‌ها در زمان اشغال طالبان معلوماتی زیادی به دست نمی‌دهد. تنها در گزارش ۲ اکتوبر ۱۹۹۸، دبیر کل ملل‌متحد به مجمع عمومی و شورای امنیت؛ تذکر داده که بر اساس تحقیقات برخی از سازمان‌های مستقل مانند عفو بین‌الملل حدود ۲۰۰۰ نفر، در رویداد ۸ آگوست ۱۹۹۸، در شهر مزار شریف، توسط طالبان قتل عام شده است.
بعد از حادثه یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱، وقتی دوباره ملل‌متحد مأموریت خود را در قالب، هیئت معاونت ملل‌متحد در افغانستان (UNAMA)، آغاز کرد به گونه دقیق‌تر وضعیت حقوق بشر را تحت بررسی قرار داد. با این حال، تا سال ۲۰۱۵، گزارش‌های زیادی در مورد نسل کشی هزاره‌ها منتشر نگردید و یوناما پس از این سال، و در پی افزایش خشونت‌های فرقه‌ای علیه هزاره‌ها به ثبت این رویداها پرداخته است. از سال ۲۰۰۹ الی ۲۰۱۵ یوناما حدود ۵ مورد حمله بالای مسلمانان شیعه را ثبت کرده است. یکی از این رویدادها در ۶ دسامبر ۲۰۱۱، در شهر کابل بالای یک مسجد شیعیان به وقوع پیوست که باعث کشته شدن ۵۶ نفر و مجروحیت ۱۹۵ تن گردید. گروه پاکستانی لشکر جنگوی مسئولیت این حمله را به عهده گرفته بود. در سال ۲۰۱۵، یوناما ۵۶ مورد تلفات ملکی (۴۲ کشته و ۱۴ زخمی) ناشی از ۳۴ حمله جداگانه که خدمتکاران مذهبی و عبادتگاه‌ها را هدف قرار داده بود، ثبت کرد.
بر اساس اعلامیه یوناما (۲۰۱۷)، در سال ۲۰۱۶، حملات بالای مساجد، زیارتگاه‌ها و عبادتگاه‌های شیعیان افزایش یافت. در نتیجه ۴ حمله، حدود ۷۳۷ نفر ملکی (۲۴۲ کشته و ۴۹۵ زخمی) کشته و زخمی شده است که اکثریت حملات آن را شاخه خراسان دولت اسلامی به عهده گرفته است. به طور مثال، به تاریخ ۱۱ اکتوبر ۲۰۱۶، یک حمله کننده انتحاری مسلح با کلاشینکوف و بم دستی در جریان مراسم عاشورا داخل زیارت سخی در شهر کابل گردید. مهاجم بم دستی را بالای زنان، اطفال و مردان داخل مسجد پرتاب و به تعقیب آن بالای شان فیر کرد که باعث کشته شدن ۱۹ نفر ملکی و مجروحیت ۶۰ تن ملکی دیگر گردید. مسئولیت این حمله را داعش به عهده گرفته است.
همچنین یک رویداد مرگبار تروریستی دیگر که بازتاب جهانی پیدا کرد، حمله بر اعتراض مدنی جنبش روشنایی به تاریخ ۲۴ جولای ۲۰۱۶، در دهمزنگ کابل بود. نتایج تحقیقات یوناما در مورد این حادثه، نشان می‌دهد که حمله به طور عمدی افراد ملکی متعلق به یک قومیت و مذهب مشخص یعنی هزاره را هدف قرار داده است که نشانگر نقض جدی قانون بشردوستانه بین‌المللی بوده و به عنوان جرایم جنگی و جرایم علیه بشریت محسوب می‌گردد. در این حمله حداقل ۸۵ فرد ملکی کشته و ۴۱۳ تن دیگر زخم برداشتند. در میان کشته شدگان یک خانم و ۴ کودک و همچنین در میان زخمیان حدود ۶ زن و ۸ کودک شامل بودند.
به همین ترتیب، گزارش‌های یوناما در سال ۲۰۱۷، نشان می‌دهد که در مجموع ۸ حمله بالای هزاره‌ها در این سال صورت گرفته است که مرگبارترین و دلخراش‌ترین آن حادثه روستای میرزاولنگ در ولایت سرپل بود. تحقیقات یوناما (۲۰۱۷) در مورد حملات میرزاولنگ نشان می‌دهد که در این حمله ۳۶ نفر کشته و ۲ نفر مجروح شده است. منابع محلی تأیید نمودند که در میان ۳۶ کشته، ۷ تن از خیزش‌های مردمی، یک نفر پولیس محلی و یک سرباز اردوی ملی کشور شامل بوده اند، اما همه آن‌ها در زمان حادثه بدون اسلحه و در حالت فرار دستگیر شده و بعد به شکل بیرحمانه تیرباران شده‌اند. متباقی ۲۷ نفر از کشته شدگان همه افراد غیر نظامی به شمول یک زن، ۴ پسر بین سن ۱۳ تا ۱۷ ساله و به تعداد ۱۳ نفر مرد بالاتر از عمر ۶۰ سال، بوده‌اند. به تاریخ ۶ آگوست ۲۰۱۷، ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان مسئولیت حمله را به عهده گرفت و گفت که این حمله از سوی نظامیان طالبان صورت گرفته است. چند روز بعد در ۱۴ اگست دولت اسلامی – خراسان اعلان کرد که سه روز قبل جنگجویان دولت اسلامی به تعداد ۵۴، شیعه را در روستای میرزاولنگ به قتل رسانیده است.
به همین صورت، یوناما در سال ۲۰۱۸، به تعداد ۱۹ رویداد فرقه گرایانه علیه مسلمانان شیعه را ثبت کرد که منجر به ۷۴۷ مورد تلفات ملکی (۲۲۳ کشته و ۵۲۴ زخمی) گردیده است. داعش مسئولیت ۷ مورد از این حملات خشونت بار علیه هزاره‌ها را به عهده گرفته است. بیشتر این حملات در مناطق ملکی و پرجمعیت هزاره‌ها اتفاق افتاده است. به طور نمونه به تاریخ ۲۲ اپریل ۲۰۱۸، یک حمله کننده انتحاری مواد انفجاری خود را در مقابل دروازه ورودی مرکز توزیع تذکره تابعیت انفجار داد که در نتیجه آن به تعداد ۶۰ نفر ملکی، به شمول ۲۳ زن و ۱۱ کودک کشته شدند و حدود ۱۳۸ تن دیگر از جمله ۶۵ زن و ۱۷ کودک زخمی گردیدند. داعش شاخه خراسان دولت اسلامی مسئولیت این حمله را به عهده گرفت.
در یک رویداد دیگر به تاریخ ۵ سپتمبر ۲۰۱۸، دو انفجار (یک انفجار انتحاری و یک انفجار از اثر مواد جاسازی شده در یک وسیله نقلیه) پهلوانان و تماشاچیان مسابقه پهلوانی در ورزشگاه میوند، واقع در قلعه ناظر، منطقه هزاره نشین شهر کابل، را هدف قرار داد که منجر به کشته شدن ۲۹ فرد ملکی و مجروح شدن ۹۲ تن ملکی دیگر به شمول اطفال گردید. مسئولیت این حمله را داعش به عهده گرفت. دو حمله مرگبار مشابه دیگر در ماه آگست ۲۰۱۸ به وقوع پیوست که باعث کشته شدن ۷۳ فرد ملکی و مجروح شدن ۱۶۱ نفر ملکی دیگر گردید. همچنین، بر اساس تحقیقات یوناما، در ماه اکتوبر و نومبر ۲۰۱۸، طالبان حملاتی را بالای ولسوالی‌های جاغوری و مالستان انجام دادند که در نتیجه این حملات ۲۶ مورد تلفات ملکی (۲۰ کشته و ۶ زخمی) در ولسوالی جاغوری و ۱۱ مورد تلفات ملکی (۴ کشته و ۷ زخمی) در مالستان، رخ داده است.
یوناما در سال ۲۰۱۹، حدود ۱۰ رویداد خشونت فرقه‌ای علیه مسلمانان شیعه را ثبت کرد که منجر به ۴۸۵ مورد تلفات ملکی (۱۱۷ کشته و ۳۶۸ زخمی) گردیده است. مسئولیت ۷ حمله را داعش به عهده گرفته است. به طور مثال یک حمله انتحاری به تاریخ ۱۷ آگست ۲۰۱۹، در مراسم عروسی هزاره‌ها در غرب کابل صورت گرفت که در نتیجه آن به تعداد ۲۳۴ نفر تلفات ملکی (۹۱ کشته و ۱۴۳ زخمی) به شمول ۵۰ طفل (۱۵ کشته و ۳۵ زخمی) به همراه داشت. همچنین به تاریخ ۷ مارچ ۲۰۱۹، یک حمله راکتی و تیراندازی در مراسم بزرگداشت از شهادت عبدالعلی مزاری، در مصلی مزاری شهر کابل، صورت گرفت که باعث تلفات ۱۱۵ نفر ملکی (۱۱ کشته و ۱۰۴ زخمی) شد. مسئولیت این حمله را نیز گروه داعش به عهده گرفت.
به همین ترتیب، یوناما در سال ۲۰۲۰، به تعداد ۱۰ رویداد حمله بر هزاره‌ها را ثبت کرد که ۳۰۸ مورد تلفات ملکی (۱۱۲ کشته و ۱۹۶ زخمی) داشت. به طور نمونه در ۶ مارچ ۲۰۲۰، مهاجمان مراسم بزرگداشت از شهادت، عبدالعلی مزاری را در غرب کابل با پرتاب نارنجگ و سلاح‌های سبک مورد هدف قرار دادند که در پی آن ۳۳ نفر کشته و ۷۹ نفر دیگر زخمی گردید. همچنین در یک رویداد تروریستی مرگبار دیگر، به تاریخ ۱۲ می ۲۰۲۰، سه فرد مهاجم ملبس با یونیفورم نیروهای امنیتی و مسلح با کلاشینکوف و بم‌های دستی بالای شفاخانه یک صد بستر دشت برچی کابل حمله نمودند. پس از شلیک و از پا در آوردن یک نگهبان امنیتی در دروازه ورودی، مهاجمین داخل شفاخانه گردیده و خود را مستقیما به بخش ولادی رساندند و به طور سیستماتیک از یک اطاق به اطاق دیگر می‌رفتند. به تعداد ۲۸ خانم در زمان حمله در بخش ولادی بستری بودند. مهاجمین بالای مریضان شلیک نموده و بم‌های دستی را پرتاپ کردند. در نتیجه این حمله، دست کم ۲۴ نفر به شمول ۱۹ خانم و سه طفل کشته شدند و به تعداد ۲۳ نفر دیگر از جمله ۱۲ خانم، ۲ طفل و یک نوزاد جراجت برداشتند. یک کارمند صحی زن نیز شامل کشته شدگان بود. واحد پولیس ملی رسیدگی به بحران بیشتر از ۹۰ نفر دیگر را از شفاخانه نجات داد و از تلفات بیشتر افراد ملکی جلوگیری کرد. به گفته موسسه داکتران بدون مرز، در میان کشته شدگان، ۱۵ مادر وجود داشت که از جمله ۵ تن آنان در زمان حمله درحال زایمان بودند. در همان روز طالبان در صفحه تویتر‌شان مسئولیت این حمله را رد کردند و هیچ گروهی مسئولیت این حمله را به عهده نگرفت. همچنین در تاریخ ۲۴ نوامبر ۲۰۲۰، دو مورد مواد منفجره ریموت کنترل در مرکز شهر بامیان، انفجار داده شد که باعث کشته شدن ۱۸ نفر ملکی (۱ دختر، ۱ پسر و ۱۶ مرد) و زخمی شدن ۶۰ نفر ملکی (۱ دختر، ۱ پسر، ۵ زن و ۵۵ مرد) دیگر گردید.
و سرانجام در سال ۲۰۲۱، یوناما از ادامه حملات بالای وسایط نقلیه، مکاتب و سایر مکان‌های مربوط به جمعیت شیعیان و قوم هزاره گزارش داده است. در مجموع از ۱ جنوری الی ۳۰ جون ۲۰۲۱، یوناما ۲۰ رویدادی را ثبت کرده که در آن اهل تشییع/ هزاره‌ها از اثر تاکتیک‌های مختلف مورد هدف قرار گرفتند و این رویدادها منجر به ۵۰۰ مورد تلفات ملکی (۱۴۳ کشته و ۳۵۷ زخمی) گردیده است. تقریبا نیمی از این تلفات در حمله ۸ می ۲۰۲۱، بالای مکتب سید الشهداء در کابل صورت گرفته است. به تاریخ ۸ می ۲۰۲۱، سه انفجار پی هم در مکتب سید الشهدا، واقع در غرب کابل اتفاق افتاد که در نتیجه آن ۸۵ فرد ملکی (۴۲ دختر، ۲۸ زن، ۹ مرد، سه پسر و ۳ فرد بالغ دیگر که هویت شان مشخص نشد) کشته شده و حداقل ۲۱۶ فرد ملکی دیگر (۱۰۶ دختر، ۶۶ زن، ۲۴ مرد و ۲۰ پسر) زخمی گردید. هیچ گروهی مسئولیت این حمله را به عهده نگرفت.
یوناما رویدادهای ثبت شده را حملات سازماندهی شده به هدف قتل، شکنجه، ترساندن و آواره کردن هزاره‌ها می‌داند، که از نظر حقوق بشردوستانه بین‌المللی جنایت جنگی، جنایت علیه بشریت و نسل کشی دانسته می‌شود. تحقیقات یوناما نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۶، به بعد حملات طالبان و داعش بالای هزاره‌ها افزایش یافته است و با توجه به ضعف و نارسایی‌های حکومت جهت جلوگیری از حملات و محافظت از مناطق هزاره نشین، معمولا تلفات این گونه حملات خیلی سنگین بوده است. یافته‌های ملل متحد نشان می‌دهد که اکثریت حملات بالای مکان‌های غیرنظامی هزاره مانند؛ مساجد، راه پیمایی‌هایی مدنی، بازارها، مراکز آموزشی، مکاتب، شفاخانه‌ها، صف‌های رای‌دهی، مراسم‌های یادبود از شهدا، در مسیر راه و مسافرت، خانه‌ها و مناطق مسکونی صورت گرفته است. قربانیان این حملات را نیز همه افراد ملکی مانند؛ مسافران، فرهنگیان، دانش آموزان، زنان، دختران، کودکان و افراد سالخورده تشکیل می‌دهد.
این حملات به دلیل اینکه جمعیت‌های غیرنظامی از جمله زنان، کودکان، سالخوردگان و دانش آموزان را هدف حمله قرار می‌دهد، جنایت علیه بشریت دانسته می‌شود و بر اساس کنوانسیون چهارم ژنو ۱۹۴۹، حمله بر غیر نظامیان ممنوع است. ماده ۳۳ کنوانسیون چهارم ژنو تأکید می‌نماید که «مجازات‌های جمعی و به همین ترتیب کلیه اقدامات رعب انگیز یا تروریستی ممنوع اند». ماده ۴ پروتکل دوم الحاقی «اعمال تروریستی» علیه افرادی را که در مخاصمات نقشی ندارند یا دیگر در آن‌ها مشارکت ندارند منع کرده است. همچنین، بر اساس ماده ۳۳۵ کود جزای افغانستان، حملات گسترده و سازمان‌یافته که به صورت عمد و آگاهانه، یگ گروه غیرنظامی را هدف قرار می‌دهد و باعث قتل، نابودی، کوچ اجباری، حبس، شکنجه، تعقیب و آزار یک گروه یا مجموعه مشخصی می‌گردد، جرایم ضد بشری محسوب می‌شود.
از سویی با توجه به دسته‌بندی یوناما، و یافته‌های آن از تحقیق حملات صورت گرفته، این نوع حملات به هدف از بین بردن، شکنجه، آواره کردن و اذیت کردن گروه مشخص صورت گرفته است. بنابراین؛ بر اساس حقوق بین‌الملل و ماده ۳۳۳ کود جزای افغانستان؛ کسی که به صورت عمد حمله‌ای را «به منظور نابود ساختن تمام یا بخشی از یک گروه ملی، قومی، نژادی یا مذهبی انجام دهد» و در نتیجه آن قتل صورت گیرد و یا اعضای گروه در وضعیت نامناسب که منتهی به زوال قوای جسمی کلی یا جزئی گردد، قرارداده شود، جرم نسل کشی صورت گرفته است. جرایم علیه بشریت و جرم نسل کشی از شنیع‌ترین جنایت‌هایی است که در حقوق بین‌الملل تعریف شده است. همه دولت‌ها پرهیز از این جرایم و به محاکمه کشانیدن عاملان آن را مورد پذیرش قرار داده و به عنوان قاعده آمره بین‌المللی، به رسمیت شناخته است.
بنابراین؛ هزاره‌ها سالهاست که مورد قتل، شکنجه، آزار و اذیت و کوچ اجباری واقع شده است؛ بر دولت و نخبگان سیاسی جامعه هزاره لازم است که در سازمان‌های بین‌المللی و دادگاه‌های بین‌المللی کیفری، بر علیه سازمان دهندگان و عاملان جنایت‌های ضد بشری و نسل کشی، اقامه دعوا نمایند. با توجه به تحقیقات که از سوی نهادهای معتبر بین‌المللی مانند یوناما از ثبت و گزارش این حملات بالای هزاره‌ها صورت گرفته است، راه برای اثبات جرایم هموار شده است. برجسته شدن جنایت‌های صورت گرفته علیه هزاره‌ها در دادگاه‌های بین‌المللی و سازمان ملل‌متحد، باعث قطع کشتار، گروگان‌گیری، شکنجه و رفع تبعیض سیستماتیک علیه هزاره‌ها و همچنین باعث جلب توجه و حمایت بین‌المللی از هزاره‌ها خواهد گردید.