یادداشت‌های مختصر درباره تدارک و جریان کار کنگره‌ی مئوسس(کنگره اول) حزب دموکراتیک خلق افغانستان

عبدالحکیم شرعی جوزجانی

عبدالحکیم شرعی جوزجانی، یکی از بنیان گذاران حزب دموکراتیک خلق افغانستان است که فعلا در قید حیات در خارج از کشور به سر می‌برد.
درسال ۱۳۴۲ یک‌جا با نظام الدین تهذیب و عبدالوهاب صافی برای ملاقات با نورمحمد ترکی به منزل وی واقع در کارتۀ چهار رفتیم. هرسه ما از فاکولتۀ شرعیات فارغ شده بودیم. تا آنوقت او را ندیده بودم اما می‌شنیدم که انسانی روشنفکر و روشن نگر است، با اندیشه‌های مترقی عصرما آشنائی وسیع دارد و یکی از چهره‌های برازنده‌ی مربوط به جنبش ویش زلمیان میباشد و اخیراً از وظیفۀ اتاشۀ مطبوعاتی افغانستان در ایالات متحده امریکا به علت نوشتن و نشرمقاله‌ای پیرامون شرایط دشوار زندگی مردم و انحصار قدرت دولتی دردست خاندان شاهی وعدم وجود حداقل دموکراسی درکشور و نشر آن در روزنامه‌ی نیویارک تایمز از سمت خود معزول و به وطن فراخوانده شده است.
تره‌کی مارا با جبین گشاده پذیرفت و به اطاق کوچکی در سمت چپ دهلیز خانه رهنمائی کرد. داخل اطاق یک سیت کوچ بافته شده ازمونج، با یک میز نسبتاً بلند مستطیل شکل گذاشته شده بود. آنجا نشستیم. بعداز احوال‌پرسی تره‌کی چای شیرین به ما تعارف کرد.
ضمن صحبتی که نسبتاً به درازا کشید و ما یکدیگر را خوبتر شناختیم، او از ترکیب ملی و ساختمان طبقاتی جامعه‌ی افغانستان صحبت می‌کرد و نظام فئودالی و استثمار بیرحمانه دهقانان را عامل عمده‌ی بدبختی آنان می‌دانست.
تره‌کی به رشد طبقۀ جوان کارگر خوشبین بود و نقش آنرا در زندگی بعدی جامعه مهم میدانست. صحبت ما جالب و صمیمانه بود. هنگامیکه از وی جدا می‌شدیم قرار گذاشتیم تا هفتۀ آینده نیز در عین روز و عین ساعت در همین جا باهم ببینیم. بدین ترتیب ملاقات هفته‌‌وار ما دروقت دراز معین با نورمحمد تره‌کی ادامه یافت و کم کم به تعداد ما افزوده شد.
چند ماه بعد بر اساس خواهش تره‌کی جلسات خود را در دفتر کار او واقع در منزل دوم عمارت پنج منزله‌ی بانک رهنی و تعمیراتی که بر فراز آن لوحۀ (دنور دارالترجمه) نصب شده بود ادامه دادیم. این اپارتمان در سه راهی سینما پامیر در سمت جنوبی جاده موقعیت دارد. جلسۀ ما یکی از چندین محفل دیگری بودکه با تره‌کی کار می‌کردند. محافل دیگر نیز در ارتباط با ببرک(ببرک کارمل که آنوقت کارمل تخلص نمی‌کرد) طاهر بدخشی، دستگیر پنجشیری، شهرالله شهیر، داکتر شاولی و برخی دیگراز اعضای کنگرۀ مؤسس فعالیت می‌کردند که از مجموع نمایندگان انتخابی و انتصابی آنها کنگره اول تاسیس گردید.
تعداد شاملین محفل ما بتدریج روبه فزونی نهاد و باری به (۱۴) نفر رسید که حشمت خلیل پسر مرحوم غلام محمد غبار نیز درین جمله بود.
مجموع این حلقات روشنفکری بایک کمیته‌ی سرپرست ارتباط داشت که مرکب از نورمحمد تره‌کی، ببرک کارمل، طاهر بدخشی، میرغلام محمد غبار، محمد صدیق روهی، محمد علی زهما، میراکبر خیبر، داکتر عبدالهادی محمودی بود. ازان جمله چهار نفر نتوانستند بیش ازیکی دوبار در جلسه‌ی کمیته اشتراک نمایند. هادی محمودی بر اساس مخالف با ببرک که او را نمایندۀ محافل حاکم در داخل جنبش میدانست از شرکت دوری جست. روهی و زهما بنا به سفر تحصیلی در خارج و خیبر به نسبت کار در دستگاه پولیس نتوانستند اشتراک خود را ادامه بدهند. اما خیبر رابطه‌ی خودرا با محافل مترقی که در تماس با کمیته‌ی سرپرست فعالیت می‌نمودند بطور نیمه مخفی ادامه داد.
غبار در اواخر سال ۱۳۴۲ علایق خود را با کمیته قطع کرد. روزی درحالیکه جلسه‌ی ما در دارالترجمه نور دایر بود، شادروان غبار دروازه را کشوده از تره‌کی خواهش کرد تا لحظه‌ای با او برود. تره‌کی در حدود (۳۰- ۴۰) دقیقه بعد برگشت و در پاسخ به سوال ما گفت که آقای غبار می‌گوید من نمی‌توانم با شما بروم بدلیل اینگه رنگ شما خیلی سرخ است. تره‌کی گفت چون اصرار من برای ماندن او سودی نداشت بوی گفتم که ما وشما نباید در مقابل هم قرار بگیریم و این به ضرر جنبش خواهد بود. بعد ازان غبار نیز رابطه خودرا با کمیته قطع کرد. اما تاپایان زندگی روابط دوستانه‌ی خود را با تره‌کی با حفظ نظرات انتقادی خویش حفظ کرد.
قابل یادآوریست که چند هفته قبل پسرش حشمت خلیل غبار نیز اشتراک خودرا درجلسات ما قطع کرده بود. در محفل ما همچنان در محافل دیگر در اطراف تشکل طبقاتی و ترکیب ملی جامعۀ افغانستان و خصوصیات ویژۀ آن، تضادهای عمده‌ی ملی و بین المللی و مهمترین رویدادهای سیاسی داخلی و خارجی بحث میشد و گاهی شکل جدل و مناقشه‌ی جدی را بخود می‌گرفت.
در آنوقت آثار مترقی به پیمانۀ خیلی محدود و انگشت شماروجود داشت و دست بدست میگشت که مهمترین آنهاعبارت بودند از مانیفست حزب کمونست، آثار منتخب لینین، تاریخ حزب کمونست اتحاد شوروی، برنامۀ حزب کمونست اتحاد شوروی، مسایل لینینیزم و دیالکتیک اثر ستالین، مجلات دنیا و مسایل بین المللی و ماهنامۀ مردم.
فعالیت کمیته‌ی سرپرست و حلقات مربوط بآن محدود به شهرو مراکز روشنفکری بود. برخی نمایندگان کارگران نیز در برخی از محافل اشتراک داشتند. محافل مذکور نمایده گان تقریباٌ تمام ملیت‌های کشور را در خود جمع آورده بود. رفته – رفته تعداد این محافل سیاسی افزایش یافت واین تمایل که باید با استفاده از قانون اساسی مصوب در لوی جرگه‌ی سال ۱۳۴۲ یک جمعیت سیاسی تاسیس گردد بمیان آمد. قانون اساسی مذکور ایجاد احزاب را مقید به قانون احزاب ساخته بود اما ظاهر شاه تا آخر قانون احزاب را توشیح نکرد.
سر انجام بنابه تصمیم کمیتۀ سرپرست کار تدارک نخستین کنگره یک حزب مترقی آغازشد. از محافل و حلقات مختلف(۳۰) نفر بحیث نمایندگان محافل مذکوردر کنگره انتخاب ویا انتصاب شدند. ازحلقۀ ما که نسبتاٌ وسیعتربود من و عبدالوهاب صافی به کنگره معرفی شدیم. تره‌کی از حلقۀ دیگری برگزیده شد. قبلاٌ گفته شد که تره‌کی ادارۀ چند محفل را بدوش داشت.
اعضای کنگره عبارت بودنداز:
۱- نورمحمد تره‌کی
۲- ببرک کارمل
۳- محمد طاهر بدخشی
۴- غلام دستگیرپنجشیری
۵- شهرالله شهیر
۶- سلطانعلی کشتمند
۷- صالح محمد زیری
۸- داکترشاه ولی
۹- عبدالکریم میثاق
۱۰- نوراحمد نور
۱۱- داکتر ظاهر
۱۲- سلیمان لایق
۱۳- عبدالحکیم شرعی جوزجانی
۱۴- آدم خان
۱۵- عبدالمحمد درمانگر
۱۶- ملا عیسی
۱۷- انجینر خالیار
۱۸- وکیل عبدالله جاجی
۱۹عبدالقیوم قویم
۲۰- عطامحمد شیرزی
۲۱- غلام محی الدین زرمتی
۲۲- محمد حسن بارق شفیعی
۲۳- هادی کریم
۲۴- هلالی
۲۵ – سیدنورالله کلالی
۲۶- محمدظاهر افق
۲۷- عبدالوهاب صافی
عبدالقدوس غوربندی و محمد اسمعیل دانش نسبت اینکه درجریان انجام وظیفه و درکابل نبودند و میراکبرخیبربه نسبت این که افسرسارندوی بود، نتوانستند به کنگره اشتراک نمایند.
کنگره به ساعت ۲ روز ۱۱ جدی سال ۴۳۱۳ مطابق اول جنوری سال ۱۹۶۵ میلادی آغاز یافت و بعداز یک تفریح مختصر تانیمه‌های شب ادامه یافت و به ساعت ۲ شب موفقانه به کار خود خاتمه داد.
در جریان دقایق تفریح به ابتکار شادروان طاهر بدخشی عکس‌های دسته جمعی از اشتراک کنندگان کنگره گرفته شد که یادگارارزشمند تاریخی ازین حادثه مهم سیاسی به شمار میرود. در ساعت تفریح آدم خان نماز عصر را ادا نمود .
کار کنگره با هموار نمودن تکۀ سرخ توسط نورمحمد تره‌کی بروی یک میز کوچک که در جلو رئیس قرارداشت آغاز شد. طبق پیشنهاد بدخشی اعضای کنگره به یاد مرحوم داکتر عبدالرحمن محمودی و سایر وطن پرستانیکه در راه جنبش قربان شده اند یک دقیقه سکوت کردند. بعداٌ نخست آدم خان به حیث رئیس کنگره، عبدالحکیم شرعی جوزجانی به صفت معاون رئیس و محمد طاهر بدخشی بصفت سکرتر کنگره به اتفاق آرأ انتخاب گردیدند که در حقیقت هر سه نفر هیأت رئیسۀ کنگره را تشکیل میدادند.
سپس از اعضای کنگره خواسته شد تا هریک خودرا مختصرا معرفی کنند. نظر به ترتیب جلوس نخست داکتر شاه ولی و بعداٌ دیگران خودرا معرفی کردند. اما تره کی و ببرک توسط طاهر بدخشی معرفی گردیدند. بدخشی ضمن معرفی تره کی کتاب چاپ شدهٔ «زندگی نوین» اورا به اعضای کنگره ارائه نموده، در بارهٔ آن معلومات داد و از میراکبر خیبر و فعالیت او یاد آوری نمود ه گفت که عبدالقدوس غوربندی و اسمعیل دانش به نسب مصروفیت وظیفوی در خارج از کابل نتوانستند درکار کنگره اشراک نمایند. کنگره با بیانیۀ مو جز اما جالب و پر محتوای آدم خان افتتاح شد. آنچه موضوع بحث کنگره را تشکیل میداد یک پروگرام هفت فقره ای بود که خطوط اساسی یک برنامۀ دموکراسی ملی و اصول سازمانی حزب مبنی بر سنترالیزم دموکراتیک را احتوا میکرد که موضوع سرنوشت مردم پشتون وبلوچ آن سوی خط سرحدی دیورند نیز شامل آن بود.
روی موضوع اخیرالذکر بحث جدی و داغی به میان آمد که در حدود دوساعت وقت جلسه را دربرگرفت. غلام محی الدین زرمتی روی ادغام ملیتهای ماورای سرحد به افغانستان اصرار می ورزید امااکثریت اعضای کنگره نظر اورا اصولاٌ رد می کردند. سرانجام این مناقشه به ابتکار شادروان شهرالله شهیر حل شد و فورمول بشکل برسمیت نشناختن خط دیورند و دفاع ازحق تعیین سرنوشت خلقهای پشتون و بلوچ براساس ارادۀ خودشان پذیرفته شد.
بعداز تصویب پروگرام مذکور با تأیید اصول سازمانی حزب، مصوبهٔ کنگره پاک نویس گردید و به امضای تمام اعضای کنگره رسانیده شد.
سپس پیشنهاد شد تا برای تعیین اعضای اصلی و علی البدل کمیته مرکزی انتخابات صورت گیرد و نام حزب تعیین شود. اعضای کنگره باتفاق آرا نام «جمیعت دمواتیک خلق افغانستان» را برای حزبی که دران شب در حال زایش بود پذیرفتند. بعداً از اعضای کنگره تقاضا ضا بعمل آمد تا هریک نام یازده نفر مورد نظر خودرا ازجمله‌ی اعضای شرکت کننده در کنگره به حیث اعضای اصلی و علی البدل کمیته مرکزی طور مخفی روی کاغذ بنویسند، البته تعداد اعضای اصلی هفت نفر و اعضای علی البدل چهار نفرقبول گردید.
اوراق رأی جمع آوری و تعداد آرأ توسط بدخشی ومن شمرده شده اعضای اصلی و علی البدل کمیته‌ی مرکزی اعلان گردید. برای تره کی ۲۷ رأی، برای ببرک ۲۶ رأی و برای بدخشی ۲۵ رأی داده شده بود. بعداز تره کی، ببرک و بدخشی رفقای ذیل بالترتیب آرای بیشتر را به دست آورده بودند: غلام دستگیر پنجشیری، شهرالله شهیر، سلطانعلی کشتمند، داکتر صالح محمد زیری، داکتر شاه ولی، عبدالکریم میثاق، داکتر عبدالظاهر، عبدالوهاب صافی که ازجمله ایشان نورمحمد تره کی، ببرک کارمل، طاهر بدخشی ، غلام دستگیر پنجشیری، شهرالله شهیر، سلطانعلی کشتمند، داکتر صالح محمد زیری به حیث اعضای اصلی کمیته‌ی مرکزی و داکتر شاه ولی، عبدالکریم میثاق، داکتر عبدالظاهر و عبدالوهاب صافی بحیث اعضای علی البدل کمیته‌ی مرکزی پذیرفته شدند.
تره کی، کارمل و بدخشی هرکدام بخود نیز رأی داده بودند زُرمتی به کارمل و دونفر دیگر به بدخشی رای نداده بودند. نورمحمد تره کی باداشتن زیادترین آرأ از از طرف اعضای کنگره بحیث منشی عمومی کمیته مرکزی انتخاب شد و بعداً بروفق پیشنهاد عطامحمد شیرزی ببرک کارمل بصفت معاون منشی ازطرف کنگره تعیین شد. ببرک کارمل از اینکه تره کی به حیث منشی عمومی کمیته مرکزی انتخاب شد عصبانی بود و از معرفی تره کی توسط طاهر بدخشی با افادۀ بعضی کلمات اظهارعدم رضایت میکرد. مثلاٌ معرفی کتاب سه جلدی «زندگی نوین» را ازطرف بدخشی به حیث اثر نورمحمدتره کی یک عمل چپ روانه ارزیابی مینمود. همچنان ببرک کارمل درمورد انتخاب تره کی بحیث منشی عمومی ازطرف کنگره گفت که میبایستی این انتخاب توسط کمیته مرکزی صورت میگرفت. البته وی این موضوع را علنا درجلسه اظهارنکرد، بلکه به شکل زیر گوشی برای عده ای از اعضای کنگره طرح کرده بود.
کنگرۀ اول که در شرایط نیمه علنی و نیمه مخفی «حزب دموکراتیک خلق افغانستان» را پایه گذاری کرد، در حقیقت یک اقدام جسورانه وگام بزرگ ابتکاری بود که در راه پیشرفت و ترقی جامعه‌ی ما برای نخستین بار در تاریخ کشور برداشته شد و در وجود آن وطنپرستان کشور انعکاس ایده هاو آرمانهای سرکوب شده خویشرا دریافتند. عناصر محافظه کار آنرا ماجرا جویانه می پنداشتند که ممکن است جوانان را زیر ضربات استبداد سیاه قرار بدهد.
واقعیت امر این بود که اعضای کنگره نیز حملۀ ارتجاع را از امکان بعید نمیدانستند. ازاینرو نورمحمد تره کی یکی از اعضای کنگره را مؤظف ساخته بود تا درصورت حملۀ پولیس درجریان کنگره اسناد کار کنگره را در بخاری بزرگی که دروسط اطاق افرخته شده بود بسوزاند.
هکذا تره کی به عده ای از رفقا وظیفه سپرده بود تا بصورت محرمانه مراقب اطراف خانه او باشند و درصورت احساس حمله بران به کنگره گزارش بدهند ونیزبه شرکت کنندگان حالی شده بود که درصورت بروز کدام حادثه غیر مترقبه جلسه را به شکل یک ضیافت دوستانه وانمود سازند.
اما با تمام این احتمالات کار کنگره موفقانه به پایان رسید و صلاحیت آن به کمیته مرکزی حزب دموکراتیک خلق افغانستان انتقال یافت.
اشتراک کنندگان کنگره در جریان معرفی خود مطالبی ابراز داشتند که برخی از آنها جالب است. مثلا ملا عیسا از فابریکه‌ی نساجی خودرا بصفت نمایندۀ طبقۀ کارگر جوان افغانستان قلمداد نموده اظهار داشت که مبلغ چهارصد افغانی بعنوان اعانه می پردازم . بخاطر تقویۀ جمعیت به هرنوع فداکاری آماده ام. نوراحمد نور گفت که پدرم در لویه جرگه داؤد ضمن صحبت وعده داده بود که در مواقع ضرورت حاضرم سی هزار دهقان خودرا برای پشتیبانی ازوی در اختیارش بگذارم .من اکنون به شما وعده میدهم که آنهارا در خدمت و حمایت از جمعیت دموکراتیک خلق افغانستان قرار بدهم.
خبر تدویر کنگره و تأسیس حزب دموکراتیک خلق افغانستان بمثابۀ حادثه ای عظیم در محافل سیاسی و حلقه های روشنفکری انعکاس یافت. حلقات حاکم با ابراز تشویش از هیچگونه خصومت و کاربرد دسایس بر ضد آن خودداری نکردند. محافل ارتجاعی از همان نخستین روزهای تأسیس تبلیغات زهر آگین خودرا بر ضد آن آغاز نمودند. کنگره با آنکه از لحاظ کمی محدود بود و از یک تعداد محافل روشنفکر نمایدگی میکرد، اما ازلخاظ کیفی واجد اهمیت بزرگ تاریخی بود و راه را برای تشکل نمایندگان آگاه تمام اقشار و طبقات و ملیتهای باهم برادر درکشور در یک سازمان واحد سیاسی سراسری هموار ساخت.
کنگره پایه های یک برنامه‌ی علما تنظیم شده را که متضمن تکتیک و اهداف دور و نزدیک در مراحل مختلف جنبش بود برای حزب طرح کرد و سانترالیزم دموکراتیک را به مثابۀ اصل سازمانی آن پذیرفت.
کنگره راه ترویج و اشاعه‌ی اندیشه های مترقی عصر ما را در میان روشنفکران کشور گشود وبرای نخستین بار ترمینالژی سیاسی از قبیل امپریالیزم، فیودالیزم، طبقات و مبارزات طبقاتی و غیره را در بین روشنفکران رایج گردانید که بعداٌ در مطبوعات رسمی کشور نیز راه خودرا بازکرد.
کنگره راه وحدت ملی و دوستی میان ملیتهای ساکن در کشور را هموار ساخت، اندیشه های انترناسیونالیستی و دوستی با زحمتکشان جهان را ترویج کردو زمینه را برای درک ماهیت واقعی تحولات انقلابی در جهان را مساعد ساخت.
با تأسیس حزب دموکراتیک خلق افغانستان برای اولین باردر تاریخ کشور پیش آهنگ جنبش مترقی از لحاظ ایده ای وسازمانی پدید آمد و بعداٌ به تقلید ازان سازمانهای سیاسی دیگری چون شعلۀ جاوید، افغان ملت، صدای عوام ومساوات بخاطر مقاومت دربرابر آن تأسیس گردیدند که بقایای آنها تاکنون نیز بر ضد ایده های کنگره وحزب دموکراتیک خلق افغانستان مبارزه میکنند.
عبدالحکیم شرعی جوزجانی
عضو کنگره‌ی مؤسس(کنگره‌ی اول) حزب دموکراتیک خلق افغانستان.
یک عکس یادگاری از اعضای کنگره‌ی مؤسس حزب دموکراتیک خلق افغانستان که به تاریخ اول جنوری سال ۱۹۶۵ میلادی به تشبث شادروان محمد طاهر بدخشی در منزل نور محمد تره‌کی گرفته شده بود. اکنون نزدیک به یک ثلث آنها در قید حیات نیستند.