احکام فقهی آوازخوانی زنان

مدیر وبسایت

محمدحسین فیاض
سال پار مقاله‌ای درباره موسیقی نوشته بودم. اکنون‌که می‌بینم فتوای تحریم دمبوره را صادر کرده‌اند، این مقاله را نشر می‌کنم، هرچند مقاله بیشتر روی آوازخوانی زن تمرکز داشته، روشن است وقتی جایگاه آوازخوانی زن در فقه، روشن شود، آوازخوانی مرد آن‌هم با دمبوره روشن خواهد شد. موسیقی در کل، در فقه اسلامی، خصوص فقه شیعه، بحث چالش‌برانگیز بوده و در طول تاریخ فقه اسلامی، دیدگاه‌های متفاوت وجود داشته است. آنچه مسلم و قطعی است که در مورد «غنا» «موسیقی مطرب» توافق نظر وجود دارد که چنین موسیقی حرام است. اما در مورد موسیقی غیر مطرب، اکثر فقها فتوا بر حلیت آن داده‌اند.
اما در مورد آوازخوانی زنان، برخوردها متفاوت بوده و اکثریت قاطع فقها بر حرمت آن نظر داده‌اند و فقهای معاصر ازجمله امام خمینی و آیت‌الله خامنه قائل به تفصیل‌اند؛ مبنی بر این‌که اگر آوازخوانی زن، مناسب مجلس لهو و لعب، نبوده و مفسده‌ای بر آن مترتب نباشد، اشکال ندارد. «مشروح فتاوا را بعداً خواهم آورد»
مستندات حرمت آوازخوانی زنان
الف) قرآن کریم
در قرآن در یک مورد به صدای زن اشاره‌شده:
یا نِساءَ النَّبِی لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ آن اتَّقَیتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً «احزاب، ۳۲» ای همسران پیامبر، شما اگر تقوا پیشه کنید مانند دیگر زنان «عادی» نیستید، پس با گفتارتان ناز و عشوه مریزید تا کسی که در دل او مرض «فسق و فجور» است «در شما» طمع ورزد، و گفتاری نیکو « و دور از تحریک و ریبه» بگویید. «ترجمه: آیت‌الله مشکینی» آیه، خطاب به زنان پیامبر است. فقها از «فلاتخضن بالقول» به دلیل این‌که خصوصیات زنانگی بین زنان پیامبر و دیگر زنان، مشترک است، استفاده عموم کرده‌اند و گفته‌اند این فرمان الهی شامل همه زنان می‌شود و اختصاص به زنان پیامبر ندارد.
در این دیدگاه چند نکته قابل‌تأمل است:
یکم-این‌که آیه، مشخصاً خطاب به زنان پیامبر است. دوم- برفرض قبولی عمومیت آن، ناظر بر صحبت دو نفره است زیرا به‌صراحت می‌گوید: «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً؛ پس با گفتارتان ناز و عشوه مریزید تا کسی که در دل او مرض «فسق و فجور» است «در شما» طمع ورزد، و گفتاری نیکو و دور از تحریک و ریبه بگویید.»این‌که این آیه، شامل آوازخوانی زن به‌عنوان یک تخصص هنری و علمی، می‌شود، جای تأمل دارد.
ب _ روایات
روایات راجع به موسیقی، فراوان است و مشخصاً در مورد غنا، روایات بر خود بسیار شدید دارد. امابه چند نمونه که مربوط به آوازخوانی زنان می‌شود، اکتفا می‌کنیم:
۱- مسعده بن زیاد می‌گوید: «در خدمت امام ششم(ع) بودم که شخصی گفت: در همسایگی من کسانی هستند که کنیزهای آوازه خوان و موسیقیدان دارند و گاه و بی گاه می‌خوانند و می‌نوازند. گاهی که برای کاری به‌طرف دیوار خانه آنان می‌روم، اندکی توقف می‌کنم تا آواز آن‌ها را بهتر و بیش‌تر بشنوم! حضرت فرمود: دیگر این کار را تکرار مکن» وسائل الشیعه، ج ‌، ص ۹۵۷‌«
۲- قَالَ سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا (ع) عَنْ شِرَاءِ الْمُغَنِّیهِ فَقَالَ قَدْ تَکونُ لِلرَّجُلِ الْجَارِیهُ تُلْهِیهِ وَ مَا ثمن‌ها إِلَّا ثَمَنُ کلْبٍ وَ ثَمَنُ الْکلْبِ سُحْتٌ وَ السُّحْتُ فِی النَّارِ»« وسایل شیعه، ج ۱۷،ص۱۲۳»؛ حسن بن علی وشاء می‌گوید: از حضرت رضا (ع) سؤال شد: کنیز آوازه خوان را می‌شود خریدوفروش کرد. فرمود: مردی کنیزی دارد که او را با آواز خود مشغول می‌کند. پولی که از محل فروش او به دست می‌آید، مانند پولی است که از فروش سگ به دست می‌آید و حرام است.
۳- أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) یقُولُ الْمُغَنِّیهُ مَلْعُونَهٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَکلَ کسب‌ها» (وسایل شیعه، ج ۱۷، باب ۱۶؛ «بَابُ تَحْرِیمِ بَیعِ الْمُغَنِّیهِ وَ شِرَائِهَا وَ سماع‌ها وَ تعلیم‌ها ..»؛ امام صادق(ع) فرمودند زن آوازه خوان مورد لعن است و ملعون است کسی که درآمد او را بخورد.
چنان که از نظر گذشت، روایات یاد شده بر آوازخوانی کنیزهای اشراف دارد که به‌عنوان منبع درآمد، مطرح بوده و ائمه (ع) مانع این کارشده‌اند. لازم به ذکر است که در زمان ائمه، موسیقی و آوازخوانی زنان به‌عنوان رسانه خلفای عباسی مطرح بود. خلفا در دربار خود مجالس عیش و نوش ترتیب داده و زنان، آوازخوانی می‌کردند و گاهی چنین کارها در میادین شهر انجام می‌شد. مجالس خصوصی زیادی به انگیزه خوش‌گذرانی ترتیب می‌یافت. طبیعی است که ائمه (ع) باید موضوع تند گرفته و مردم را از این کارها بازدارند.
د – فتاوای مراجع
نظر مشهور فقها آواز طرب‌انگیز که مناسب مجالس لهو و لعب باشد غنا محسوب شده و حرام است چه خواننده مرد باشد یا زن. از نظر برخی فقها آوازه خوانی زن چه مشمول شرایط فوق باشد یا نه به دلیل اینکه باعث تهییج شهوت یا زمینه‌ساز شبهه است اشکال دارد. ولی بسیاری از مراجع درصورتی‌که آواز زن لهوی و مناسب مجالس لهو و لعب نبوده و باعث مفسده و تهییج شهوت نباشد آن را حرام نمی‌دانند. به‌عنوان نمونه به فتوای دو تن از مراجع تقلید اشاره می‌کنیم؛
فتوای آیت‌الله بهجت: «گوش دادن به آواز لهوی مرد یا زن حرام است و اگر صدای آواز زن غیر لهوی باشد لکن موجب تهییج نامحرم گردد گوش دادن به آن‌هم حرام است.» (توضیح المسائل آیت‌الله بهجت، م ۱۹۳۶»
فتوای آیت‌الله خامنه: «اگر صدای زن به‌صورت غنا نباشد و گوش دادن هم به‌قصد لذت بردن و ریبه نباشد و شنیدن آن موجب مفسده‌ای نشود اشکال ندارد، «اجوبه الاستفتائات ج ۲ ص ۲۶ مسأله ۶۲٫»
س: گوش دادن به صدای زن هنگامی‌که شعر و غیر آن را با آهنگ و ترجیع می‌خواند، اعم از اینکه شنونده، جوان باشد یا خیر، مذکر باشد یا مؤنث چه حکمی دارد؟ و اگر آن زن از محارم باشد، حکم آن چیست؟
ج: اگر صدای زن به‌صورت غنا نباشد و گوش دادن به صدای او هم به‌قصد لذت و ریبه نباشد و مفسده‌ای هم بر آن مترتّب نگردد، اشکال ندارد و فرقی بین موارد فوق نیست.
س: اجرای کنسرت توسط زن برای زنان با علم به اینکه گروه نوازندگان نیز زن هستند، چه حکمی دارد؟
ج: اگر اجرای کنسرت به‌صورت ترجیع لهوی «غنا» باشد و یا موسیقی که نواخته می‌شود از نوع لهوی مضل عن سبیل الله و مناسب مجالس گناه باشد، حرام است. «فتوای رهبری در مورد آوازخوانی زنان: در مورد گوش دادن به صدای خواننده زن برای مردان دو دیدگاه فقهی وجود دارد؛ برخی از مراجع این امر را به‌خودی‌خود حرام نمی‌دانند؛ مثلاً امام خمینی در پاسخ به سؤالی درزمینهٔ تک‌خوانی زن به‌صورت آواز سرود، این‌گونه فرموده‌اند: «مجرد صوت زن نامحرم حرام نیست و استماع صدای زن فی‌نفسه منعی ندارد ولی اگر به ملاحظه وضع خاص خواننده در حال خواندن، یا وضع خاص مجلس و محل خوانندگی، یا به ملاحظه مضامین موضوعی که خوانده می‌شود، از مصادیق خوانندگی مطرب لهوی به‌حساب آید و یا مستلزم مفاسدی باشد،جایز نیست.»( شرفخانی، خویی، احمد، انسان، غنا، موسیقی، چاپ ۱، قم: انتشارات مشهور، ۱۳۸۰، ص ۱۰۳٫»
و یا آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند: «اگر صدای زن «چه به‌صورت تک‌خوانی و یا همخوانی با زنان و یا با مردان » به‌صورت غنا نباشد و گوش دادن به صدای او هم به‌قصد لذت و ریبه نباشد و مفسده‌ای هم بر آن مترتّب نگردد، اشکال ندارد. اگر مفسده داشته باشد و یا تحریک شهوت بکند، جایز نیست. «استفتاءات، نشر جامعه مدرسین، سؤال ۱۱۴۵٫۲٫»
همچنین آیت‌الله سیستانی نیز در بخشی از پرسش و پاسخ سایت خود آورده‌اند که: “سؤال: آیا گوش دادن به صدای خوانندگی زن درحالی‌که محتوای آن اصلاً فاسد نیست مثلاً اشعار مولوی و یا حافظ و یا …که کاملاً از نظر فساد در امان هستند و فقط خواننده آن زن است چه اشکالی دارد؟
پاسخ: اگر با تلذذ شهوی باشد حرام است و اگر بدون آن و آهنگ همراه آن مناسب مجالس عیاشی و خوش‌گذرانی باشد بازهم حرام است. و در غیر این موارد مانعی ندارد. اما برخی مراجع مطلقاً حتی بدون لذت و مفسده آن را جایز نمی‌دانند؛ مثلاً به نظر آیت‌الله بهجت، «گوش دادن به آواز زن خواننده بنابر احتیاط واجب جایز نیست، هرچند قصد ریبه و لذت نباشد. «استفتاءات، نشر شفق، قم ۱۳۷۸ ش، ج۴، سؤال ۶۳۵۱و ۶۳۵» یا آیت‌الله فاضل فرموده‌اند: «گوش فرا دادن به خواننده زن، جایز نیست» «جامع المسائل نشر مهر، قم ۱۳۷۵ ش، ج ۱، ص ۴۸۴، م ۱۷۴۲٫»
درهرحال برای زنان طبق نظر همه مراجع اگر صدای خواننده زن بدون مفسده و غنا و شکل لهوی باشد، گوش دادن مانعی ندارد و برای مردان برفرض مشتمل نبودن صدا بر مفسده و سایر موارد ذکرشده، طبق دیدگاه اول صحیح است.
از سوی دیگر اگر بخواهیم نگاه فقهی به آواز زن بیندازیم باید بگوییم تمامی فقها آواز زن را اگر غنائی باشد حرام دانسته‌اند. البته بعضی از فقها مانند امام خمینی، مقام معظم رهبری، آیت‌الله گلپایگانی و.. یک مورد را استثناء کرده‌اند و آن‌هم آواز زن است در شب عروسی، ـ نه در مراسم عقد یا مولودی‌ها ـ آن‌هم درصورتی‌که نامحرم صدایش را نشنود. و بعضی دیگر از فقهاء مانند آیت‌الله مکارم، آیت‌الله سیستانی و… هم گفته‌اند که حتی در شب عروسی هم برای زنان، آوازه خوانی جایز نیست.( شرفخانی خویی، احمد، انسان، غنا موسیقی، چاپ ۱، قم: انتشارات مشهور، ۱۳۸۰، ص ۹۳ تا ۱۵۵٫ » مرحوم آیت‌الله خویی نیز آوازه خوانی زن را با استفاده از روایت ابی بصیر به سه دسته تقسیم نموده است:

آوازه خوانی در مجالس مختلط
آوازه خوانی در مجالس عروسی مخصوص زنان.
آوازه خوانی در مجالس زنان در غیر عروسی
بعد ایشان فتوا دادند که غنا و آوازه خوانی زن فقط در مجالس عروسی زنان مجاز است. و قسم اول و سوم حرام می‌باشد.«قره العین عابدی، سید محمد غنا در آیینه شفاف اهل بیت، چاپ ۱، قم: انتشارات استاد مطهری، ۱۳۸۲»
غنا چیست؟
چنان که در روایات و فتاوای فقها دیدیم، همه روی کلمه «غنا» تمرکز داشته و آن را حرام دانسته بودند. لازم است توضیح کوتاهی در این باره داشته باشیم.قرآن کریم می‌فرماید: «واجتنبوا قول الزور؛ «حج، ۳۰٫» «از سخن باطل بپرهیزید.» در توضیح این آن روایتی است که معصوم می‌فرمایند: «منظور مجالس لهو و لعب و غناست «وسائل الشیعه، ج ۱۲، باب ۹۹، ابواب ما یکتسب به، ح ۲، ۳ ، ۵ ، ۹ و ۲۶٫»
در حدیثی از نبی اکرم(ص) آمده: «غنا نردبان زنا است.« بحار الانوار، ج ۷۶، باب ۹۹،) الغناء.تجربه نشان داده است که بسیاری افراد، تحت تأثیر آهنگ های غنا راه تقوا را رها کرده و به فساد روی می‌آورند. مجلس غنا معمولاً مرکز انواع مفاسد است.«نک: تأثیر موسیقی بر روان و اعصاب ، ص ۲۹؛ تفسیر روح المعانی، ج ۲۱، حضرت آیهالله خامنه‌ای :«غنا ،خوانندگی مطرب وملهی «لهوی» متناسب با مجالس عیش و نوش است و موسیقی نوازندگی با همان اوصاف است و در حکم با هم فرقی ندارند و هر دو حرام است.
حضرت آیهالله تبریزی: غنا «آوازه خوانی مناسب مجالس خوش‌گذرانی که در مضمون باطل باشد» و گوش دادن به آن حرام است و بنا بر احتیاط واجب باید از مطلق خواندنی که با ترجیح صوت«چهچه» است ولو در مضمون باطل نباشد اجتناب نمود و نیز گوش دادن به آن حرام است. موسیقی‌ای که مناسب خوش‌گذرانی باشد حرام است و بین انواع آن فرقی نیست چه سنتی باشد یا غیر آن.
حضرت آیهالله فاضل لنکرانی: غنا آوازی است که در آن صدا را در گلو می‌گردانند که به زبان عرفی چهچهه می‌گویند و طرب‌انگیز هم باشد و مناسب مجالس لهو و لعب هم باشد که این حرام است و موسیقی به یک تعریف، ترکیب اصوات است به‌نحوی‌که خوش‌آیند باشد. لذا اگر مناسب مجالس لهو و لعب باشد.
حضرت آیهالله مکارم شیراز: کلیه صداها و آهنگ‌ها مناسب مجالس لهو و فساد، حرام است و تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف خواهد بود. حضرت آیهالله صافی گلپایگانی: غنا عبارت از آوازی است که مشتمل بر ترجیح و صوت و طرب‌انگیز و مناسب با مجالس طرب باشد و موسیقی گاه بر غنا و گاه بر آلات مختلف موسیقی مانند تار، سنتور، دف و غیره اطلاق می‌شود. موسیقی را اگر به همان معنای غنا و آوازها و سازها و بکار گرفتن آن‌ها بدانیم، فراگرفتن موسیقی که از قدیم‌الایام بین اهل لهو و بزم متداول بود و در کشورها و مناطق مختلف انواعی از آن بکار برده می‌شده و می‌شود همه حرام است.
پس در حرمت موسیقی، ترانه‌های غنایی و طرب‌انگیز و لهوی، میان زن و مرد تفاوتی نیست. چنان که به‌عکس اگر آواز طرب‌انگیز و غنایی نباشد و زمینه‌ساز مفسده و تهییج شهوت نگردد گوش دادن به آن حرمت شرعی ندارد. برخی فقها تک‌خوانی را نیز برای زنان جایز دانسته‌اند.روشن است که موسیقی، علم است و اجرای آن اگر همراه با حرام‌های دیگر چون تحریک جنسی، اختلاط زن و مرد «پارتی» مناسب مجلس بزم و عیش نباشد، حرام نبوده و نیست. برخورد سلیقه‌ای و سوءاستفاده از کلمه «غنا» و هر موسیقی را غنا دانستن، درست نیست. میان موسیقی‌های موجود سنتی و محلی و موسیقی غنایی تعریف‌شده در زبان روایات و فتاوای فقها، فرق بسیاری است.