دیده می‌شود که با درخواست عضویت اوکراین برای پیوستن در پیمان اتلانتیک شمالی (ناتو) آتش خشم روسیه شعلهور شده تا آنجا که به حمله نظامی روسیه علیه اوکراین منتهی و منجر به بروز جنگ میان این دو کشور گردیده و نیروهای نظامی روس توانسته‌اند داخل خاک اوکراین پیشروی کنند؛ این حمله و پیشروی امنیت اروپا را به مخاطره مواجه ساخته است، ولی سوال اصلی این است که چرا روسیه از عضویت اوکراین در ناتو در هراس است؟ روسیه از اوکراین چه می‌خواهد؟ اوکراین برای روسیه چه اهمیتی دارد؟
رسیدن به پاسخ سوالات فوق‌آسان نخواهد بود الی اینکه به پیشینه‌ی شکل‌گیری و موقعیت ژئوپلیتیکی روسیه بپردازیم. شکل‌گیری روسیه به قرن نهم برمی‌گردد. هرچند در مورد اصالت نخستین مردمان تشکیل‌دهنده آن نظریات متفاوتی وجود دارد، عده‌ای آن‌ها را از نژاد اسلاو و برخی دیگر مهاجمان وایکینگ می‌دانند ولی به هرحال در آن زمان به نام «روسِ کی‌یف» شناخته می‌شدند و در کی‌یف و دیگر شهرهای حاشیه‌ی رودخانه‌ی دنیپر مستقر بودند که امروز در اوکراین قرار دارد. در قرن سیزدهم با حمله خانمان‌سوز مغول‌ها این منطقه به تصرف شان درآمد و مرکز روسیه از کی‌یف به مسکو تغییر یافت، ولی با این حال در قرن شانزدهم مرزهای روسیه از اورال تا حاشیه‌ی سیبری پیشروی کرد، و در نهایت همه‌ی زمین‌ها را تا سواحل اقیانوس آرام شامل می‌شد. در سال ۱۷۲۱میلادی امپراتوری روسیه به فرمان پطر کبیر تاسیس شد و این امپراتوری کشورهای حوزه دریای بالتیک را فتح و ضمیمه قلمرو خود کرد. به این ترتیب ساحت جغرافیایی روسیه از منطقه‌ی شمالگان آغاز می‌شد، با عبور از اوکراین، کارپاتیان و دریای سیاه و قفقاز و خزر را پشت سر می‌گذاشت و در نهایت کوهستان اورال را دربرمی‌گرفت. در نتیجه انقلاب ۱۹۱۷ میلادی اتحاد جماهیر شوری که قسمت اعظم شرق اروپا و شمال آسیا را دربرمی‌گرفت تشکیل شد. بعد از جنگ جهانی دوم و شکل‌گیری نظام دو قطبی شوروی یکی از ابرقدرت‌های جهانی محسوب می‌شد و وسعت آن از اقیانوس آرام تا برلین می‌رسید و از شمالگان تا مرزهای کشورمان افغانستان سلطه اقتصادی، سیاسی و نظامی داشت و رقیب سرسخت ایالات متحده آمریکا بود.
بعد از جنگ جهانی دوم ناتو با هدف ایجاد امنیت و مقابله با توسعه طلبی شوروی تاسیس شد، ولی بعد از فروپاشی شوروی و انحلال پیمان ورشو مقابله با تروریسم بین‌المللی را در رأس وظایف و ماموریت‌های خود قرار داده است. با پایان جنگ سرد و سقوط شوروی تعدادی از کشورهای کمونیستی سابق که تحت تسلط شوروی بیشترین آسیب را دیده بودند به عضویت ناتو درآمدند و ناتو توانست با موافقت به عضویت کشورهای حوزه بالتیک نفوذ بیشتری در اروپای شرقی در نزدیکی مرزهای روسیه کسب نماید. در این میان اوکراین، گرجستان و مولداوی از جمله کشورهایی‌اند که خواهان پیوستن به ناتو هستند، اما به دلیل موقعیت جغرافیایی نزدیک به روسیه و نفوذ نظامی آن نتوانسته‌اند به عضویت این سازمان درآیند. عضویت هر یک از این دولت‌ها در ناتو که خط قرمز روسیه محسوب می‌شود آتش جنگ را شعلهور می‌کند. زیرا روسیه این موضوع را تهدید جدی علیه امنیت خود می‌داند و به این باور است که قدرت‌های غربی از متحدان خود برای محاصره این کشور استفاده می‌کنند و کنترول مسیرهای حمله و ناامنی به نگرانی ژئوپلیتیکی آن تبدیل شده است.
روسیه در ضعف جغرافیایی بسر می‌برد و تنها دلیل قدرت آن داشتن منابع انرژی از جمله نفت و گاز است. از این‌رو نگرش‌های ژئوپلیتیکی‌همچنان بر سیاست‌های کلی این کشور در محیط پیرامونی و منطقه‌ای تأثیرگذار است. یکی از مشکلات راهبردی آن کمبود بندر در آب‌های گرم است تا بتواند به طور مستقیم به اقیانوس دسترسی یابد. یکی از دلایل حمله شوروی در کشورمان نیز دست یافتن به آب‌های اقیانوس هند بود که توسط مجاهدین به شکست مواجه شد.
ولادی‌وستوک قرارگاه بندری ناوگان اقیانوس آرام نیروی دریایی روسیه است که حدود چهار ماه یخ می‌زند و در دریای ژاپن محاصره شده که جلو تبدیل ناوگان روسیه را به قدرت جهانی می‌گیرد. بندرهای شمالگان مثل مورمانسک زمستان‌های توأم با یخبندان دارد. در این میان سواستوپول در کریمه تنها بندر بزرگ آب گرم روسیه است. با این حال، به اساس پیمان مونترو در سال ۱۹۳۶میلادی که کنترول تنگه‌ی بسفر و داردانل را به ترکیه که درحال حاضر یکی از اعضای ناتو است واگذار کرده، دسترسی به مدیترانه از راه دریای سیاه محدود است. کشتی‌های نیروی دریای روسیه از این تنگه با تعداد محدود عبور می‌کنند، اما در صورت بروز مناقشه عبور این کشتی‌ها ممکن نخواهد بود. حتی بعد از گذر از بسفر روسیه باید از دریای اژه عبور کند تا به مدیترانه برسد، و از آنجا مجبور است یا برای رسیدن به اقیانوس اطلس از تنگه جبل الطارق بگذرد، یا برای رسیدن به اقیانوس هند اجازه عبور از کانال سوئز را دریافت کند.
هرچند برمبنای رفراندم داخلی در سال ۲۰۱۴میلادی جمهوری خود مختار کریمه تحت کنترول فدراسیون روسیه درآمد ولی از نظر سازمان ملل متحد بخشی از اوکراین محسوب می‌شود. از این جهت، اگر اوکراین متعهد باشد که عضو ناتو نمی‌شود و برای روسیه جهت دسترسی به بندر آب گرم سواستوپول مانع ایجاد نمی‌کند راه حل بحران کنونی واقع خواهد شد و اما اوکراینِ عضو ناتو و طرفدار غرب که دسترسی روسیه به بندر آب گرم سواستوپول را محدود یا در پرده‌ی ابهام قرار دهد، و اوکراینِ عضو ناتو که پای غرب را الی مرزهای روسیه بکشاند برای این کشور قابل قبول و تحمل نیست.
هنگامه قاسمی، دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین‌الملل در دانشگاه تهران
نظر بدهید