گفت‌وگو با دکتر عبدالله شفایی، عضو پیشین کمیسیون نظارت بر تطبیق قانون اساسی
جادۀ ابریشم: جناب دکتر در جریان هستید که چندی قبل کریم خان، دادستان ارشد دادگاه کیفری بین‌المللی درخواست بازداشت رهبر و قاضی‌القضات طالبان را به جرم «جنایت علیه بشریت» و «آزار جنسیتی» به دادستان‌های این دادگاه ارائه کرده است. اما این تمام ماجرای افغانستان نیست. به عبارتی دقیق‌تر پروندۀ «نسل‌کشی هزاره‌ها»ی این کشور توسط طالبان در دادگاه جزایی بین‌المللی ناخوانده و ناگشوده مانده است.
دکتر شفایی: مسئلۀ نسل‌کشی هزاره‌ها در افغانستان به‌ویژه توسط گروه‌های تروریستی مانند طالبان یک موضوع پیچیده و جدی است که متأسفانه هنوز به‌طور کامل در دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) بررسی نشده است. برای درک دلایل عدم پیگیری این پرونده در سطح بین‌المللی، باید چند عامل مهم را مورد بررسی قرار دهیم:
یکی از چالش‌های عمده در پیگیری پرونده‌های نسل‌کشی، دسترسی به شواهد و مستندات معتبر است. در افغانستان، به ویژه در مناطقی که طالبان فعالیت دارند، شرایط امنیتی به گونه‌ای است که جمع‌آوری شواهد مستند و جمع‌آوری شهادت‌های قربانیان و شاهدان بسیار دشوار است. بسیاری از افرادی که قربانی نسل‌کشی و قتل‌عام شده‌اند، در مناطق دورافتاده و غیرقابل دسترس قرار دارند و حتی در بسیاری از موارد، خانواده‌های قربانیان از ترس تهدیدات و انتقام‌جویی‌های بیشتر از سوی طالبان یا دیگر گروه‌ها، از ارائۀ شهادت خودداری می‌کنند.
همچنین دادگاه کیفری بین‌المللی به دلیل محدودیت‌های منابع، به‌طور معمول نمی‌تواند به همۀ پرونده‌ها و جنایات جهانی به یک‌باره رسیدگی کند. معمولاً پرونده‌ها به ترتیب اولویت بررسی می‌شوند و این اولویت‌ها ممکن است به مواردی مانند جنایات جنگی یا جنایات علیه بشریت که شواهد بیشتری دارند، اختصاص یابند. در حالی که نسل‌کشی هزاره‌ها به‌طور قطع یک جنایت بزرگ است، ممکن است هنوز به اندازۀ کافی شواهد محکم و مستند در دسترس نباشد تا تحقیقات رسمی و پیگیری آن از سوی دادگاه کیفری بین‌المللی آغاز شود.
طالبان در بسیاری از مناطق افغانستان که هزاره‌ها در آن زندگی می‌کنند، کنترل دارند. این گروه به‌طور سیستماتیک اقدام به تهدید و ترور اعضای جامعۀ هزاره کرده‌اند و بسیاری از کسانی که شاهد این جنایات بوده‌اند، در معرض خطر قرار دارند. شرایط امنیتی پیچیده و دسترسی محدود به این مناطق، جمع‌آوری شواهد و شهادت‌های ضروری برای پیگیری قانونی را دشوار می‌سازد. به‌طور خاص، در مناطقی که جنایات نسل‌کشی علیه هزاره‌ها رخ داده، احتمال دسترسی به شاهدان زنده یا شواهد مستند بسیار پایین است.
در سطح بین‌المللی، برخی کشورها ممکن است به دلایل سیاسی ترجیح دهند که به‌طور مستقیم به پرونده‌های حساس مثل نسل‌کشی هزاره‌ها پرداخته نشود. برخی از کشورها ممکن است به دلایل ژئوپولیتیکی یا منافع سیاسی خود، از پیگیری پرونده‌های مربوط به طالبان و جنایات آن‌ها در افغانستان اجتناب کنند. برای مثال، برخی کشورهای هم‌پیمان با دولت‌های منطقه‌ای یا حتی قدرت‌های بزرگ ممکن است نخواهند که فشارهای بین‌المللی بر طالبان و سایر گروه‌ها افزایش یابد و این امر ممکن است مانع از رسیدگی سریع‌تر به پرونده‌های نسل‌کشی شود.
جادۀ ابریشم: یعنی تا طالبان در قدرت باشند، بررسی پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها غیر ممکن است.
دکتر شفایی: پس از بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان در سال ۲۰۲۱، وضعیت سیاسی کشور پیچیده‌تر از گذشته شده است. طالبان در حال حاضر به‌طور رسمی حکومت را در دست دارند، و این واقعیت می‌تواند مانع از پیگیری قانونی علیه این گروه در سطح بین‌المللی باشد. همچنین، ممکن است تلاش‌های بین‌المللی برای رسیدگی به جنایات طالبان و گروه‌های مشابه با دشواری‌هایی روبه‌رو شود؛ زیرا این گروه‌ها خود را به‌طور رسمی در قدرت می‌بینند و به‌طور عملی ممکن است از طریق اعمال فشار سیاسی مانع تحقیقات شوند.
متأسفانه، به دلیل جغرافیا و تاریخ سیاسی افغانستان، جنایات علیه هزاره‌ها ممکن است در برخی مواقع در مقایسه با سایر جنایات جنگی و نسل‌کشی‌های بین‌المللی کمتر مورد توجه قرار گیرد. این نقص در توجه به حقوق هزاره‌ها و کمبود آگاهی در سطح بین‌المللی، ممکن است به‌طور غیرمستقیم بر عدم پیگیری حقوقی و رسیدگی به نسل‌کشی علیه این قوم تأثیر بگذارد.
در نتیجه پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها در افغانستان، به دلیل شرایط پیچیدۀ سیاسی، مشکلات امنیتی و محدودیت در جمع‌آوری شواهد، تاکنون در دادگاه کیفری بین‌المللی مورد بررسی قرار نگرفته است. با این حال، این موضوع همچنان یکی از مهم‌ترین چالش‌های حقوق‌بشری در افغانستان است که نیاز به توجه جدی‌تر و تحقیقاتی مستقل دارد. همچنین، فشارهای بین‌المللی و همکاری نهادهای حقوق بشری می‌تواند به تسریع در این فرآیند کمک کند تا عدالت برای قربانیان نسل‌کشی هزاره‌ها تأمین شود.
جادۀ ابریشم: روند درخواست و بررسی پروندۀ یک «نسل‌کشی» در دادگاه کیفری بین‌المللی چگونه صورت می‌گیرد؟
دکتر شفایی: روند درخواست بررسی یک پروندۀ «نسل‌کشی» در دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) یک فرآیند پیچیده و دقیق است که شامل چندین مرحله است. این دادگاه برای رسیدگی به جنایات جنگی، جنایات علیه بشریت، نسل‌کشی و دیگر نقض‌های جدی حقوق بشر مسئولیت دارد. برای درخواست رسیدگی به یک پروندۀ نسل‌کشی، معمولاً باید مراحل خاصی طی شود تا پرونده به‌طور رسمی در دادگاه مطرح گردد.
در اولین گام، درخواست برای بررسی یک نسل‌کشی می‌تواند از سوی کشورهای عضو دادگاه کیفری بین‌المللی، شورای امنیت سازمان ملل، یا دادستان ICC (کریم خان در حال حاضر دادستان است) به دادگاه ارائه شود. این درخواست می‌تواند از سوی سازمان‌های بین‌المللی حقوق‌بشری، دولت‌ها یا حتی نهادهای مدنی نیز مطرح شود. شکایت و درخواست برای رسیدگی معمولاً باید حاوی مستندات اولیه باشد که نشان‌دهندۀ وقوع نسل‌کشی یا احتمال آن باشد.
پس از دریافت شکایت، دادستان دادگاه کیفری بین‌المللی یک مرحله تحقیقاتی اولیه را آغاز می‌کند که به آن «تحقیقات مقدماتی» گفته می‌شود. در این مرحله، دادستان بررسی می‌کند که آیا دلایل کافی برای شروع تحقیقات رسمی وجود دارد یا خیر. این تحقیقات می‌تواند شامل جمع‌آوری شواهد، مصاحبه با شاهدان، بررسی گزارش‌های حقوق بشری و بررسی اسناد و مدارک دیگر باشد. برای مثال، مستندات مربوط به حملات دسته‌جمعی علیه یک قوم خاص، قتل‌عام‌ها، تهدیدهای سیستماتیک و شواهد مربوط به قصد نسل‌کشی می‌تواند به دادگاه کمک کند.
اگر دادستان پس از تحقیقات مقدماتی، شواهد کافی برای شروع تحقیقات رسمی درباره نسل‌کشی بیابد، پرونده به‌طور رسمی به مرحله تحقیقات می‌رود. در این مرحله، دادستان تحقیقات کامل‌تری انجام می‌دهد، که می‌تواند شامل بازجویی‌های بیشتر، جمع‌آوری شواهد از محل‌های وقوع جنایات، مصاحبه با قربانیان و شاهدان و بررسی گزارش‌های رسانه‌ای و سازمان‌های بین‌المللی باشد.
در صورتی که دادگاه تصمیم بگیرد که دلایل کافی برای اثبات ارتکاب نسل‌کشی و دیگر جنایات جدی وجود دارد، دادستان می‌تواند درخواست صدور حکم جلب برای افرادی که به‌طور مستقیم در ارتکاب نسل‌کشی مسئول هستند را به دادگاه ارائه دهد. دادگاه سپس حکم جلب را صادر می‌کند و متهمان برای محاکمه به دادگاه احضار می‌شوند. در برخی موارد، اگر متهمان در مناطق خارج از دسترس باشند، ممکن است دادگاه برای دستگیری آن‌ها به همکاری کشورها و نهادهای بین‌المللی نیاز داشته باشد.
پس از آن که متهمان دستگیر و به دادگاه منتقل شدند، فرآیند محاکمه آغاز می‌شود. در این مرحله، دادگاه مسئول بررسی شواهد و دلایل، گوش دادن به دفاعیات متهمان، و صدور حکم برای جنایات ارتکابی است. در صورتی که متهم گناهکار شناخته شود، دادگاه می‌تواند مجازات‌هایی چون حبس طولانی‌مدت یا حتی حبس ابد را صادر کند. همچنین، ممکن است جبران خسارت به قربانیان و خانواده‌های آنان نیز در دستور کار قرار گیرد.
اجرای حکم دادگاه در زمینۀ نسل‌کشی و دیگر جنایات بین‌المللی معمولاً به همکاری کشورهای عضو نیاز دارد. این کشورها مسئول هستند که حکم‌های جلب را اجرا کنند و متهمان را به دادگاه تحویل دهند. همچنین، کشورهای عضو باید به جمع‌آوری شواهد و دسترسی به مناطق تحت کنترل گروه‌های تروریستی یا نیروهای مخالف کمک کنند تا فرآیند تحقیقاتی و قضائی به‌طور مؤثر انجام شود.
در صورتی که دادگاه متهم را گناهکار تشخیص دهد، مجازات‌های سختی می‌تواند برای او در نظر گرفته شود، از جمله حبس‌های طولانی‌مدت، حبس ابد، یا حتی مجازات‌های مالی. علاوه بر مجازات متهمان، دادگاه می‌تواند به قربانیان و خانواده‌های آنان حق جبران خسارت و دیه را بدهد. این می‌تواند شامل غرامت‌های مالی و حتی کمک به بازسازی جامعه باشد. همچنین الزام به عذرخواهی و جبران آثار جنایت مثل استرداد زمین‌های غصب‌شده و الزام کشورها به حمایت از قربانیان نسل‌کشی.
جادۀ ابریشم: برای اینکه پرونده هزاره‌ها در دادگاه کیفری بین‌المللی باز شود و بررسی‌ها در مورد آن آغاز گردد، چه کارهایی را باید انجام دهد؟
دکتر شفایی: برای باز شدن پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها در دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) و آغاز بررسی‌های مربوط به آن، یک فرآیند چند مرحله‌ای و پیچیده نیاز است که انجام شود. این فرآیند شامل اقداماتی از سوی گروه‌های مختلف؛ مانند دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی، نهادهای حقوق بشری، و در نهایت خود هزاره‌ها است. در اینجا به برخی از اقداماتی که می‌توانند به باز شدن پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها در ICC کمک کند، اشاره می‌شود:
جمع‌آوری شواهد و مستندسازی جنایت
برای آغاز هر پرونده در دادگاه کیفری بین‌المللی، شواهد و مستندات معتبر و کافی ضروری است. در این زمینه، باید مدارک مستند از جنایات و نقض‌های حقوق بشری علیه هزاره‌ها جمع‌آوری شوند، که می‌توانند شامل موارد زیر باشند: گزارش‌های حقوق‌بشری سازمان‌های حقوقی؛ مانند عفو بین‌الملل، دیدبان حقوق بشر، دیدبان نسل کشی که به‌طور دقیق از قتل‌عام‌ها، حملات علیه هزاره‌ها و دیگر جنایات اطلاع‌رسانی کرده‌اند؛ گزارش‌های تصویری و کتبی از جنایات را منتشر کرده‌اند؛ شهادت قربانیان یا شاهدان جنایات که می‌توانند جزئیات وقایع نسل‌کشی را روایت کنند؛ استفاده از فناوری‌هایی مانند تصاویر ماهواره‌ای یا دیگر شواهد دیجیتالی که نشان‌دهنده تخریب اماکن و کشتار جمعی باشد و گزارش‌های سازمان‌هایی مانند سازمان ملل، کمیساریای عالی حقوق بشر یا هیئت‌های تحقیقاتی بین‌المللی که شواهد و تحلیل‌های رسمی ارائه داده‌اند.
ایجاد فشار سیاسی و حقوقی
مهم‌ترین گام برای باز کردن پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها در دادگاه جزایی بین‌المللی، ایجاد فشار سیاسی و حقوقی از سوی جامعۀ جهانی است. دولت‌های عضو دادگاه کیفری بین‌المللی می‌توانند از این دادگاه درخواست کنند که پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها را بررسی کند. این درخواست می‌تواند به‌طور مستقیم از سوی دولت‌های حامی هزاره‌ها صورت گیرد.
شورای امنیت سازمان ملل می‌تواند با ارجاع پرونده به دادگاه جزایی بین‌المللی، فشار برای رسیدگی به این جنایات را افزایش دهد. این نیاز به اجماع در شورای امنیت دارد.
رسانه‌ها و سازمان‌های غیردولتی می‌توانند به‌طور مؤثری بر افکار عمومی و مسئولان جهانی فشار بیاورند تا توجه بیشتری به جنایات علیه هزاره‌ها معطوف شود و موضوع در سطح بین‌المللی مطرح گردد.
ارائۀ شکایت به دادستانی(سارنوالی) دادگاه جزایی بین‌المللی
دادگاه کیفری بین‌المللی به‌طور مستقیم شکایات عمومی را نمی‌پذیرد، بلکه بررسی‌ها باید از طریق دادستانی دادگاه آغاز شود. اگر شواهد کافی در دسترس باشد، دادستان دادگاه می‌تواند به‌طور خودکار یا به‌واسطه ارجاع از سوی دولت‌ها یا سازمان‌های بین‌المللی، پرونده را بررسی کند. در این راستا، هزاره‌ها و سازمان‌های حقوق بشری می‌توانند از طریق ارائه مستندات به دادستان دادگاه کیفری بین‌المللی اقدام کنند.
ایجاد نهادهای تحقیقاتی مستقل
نهادهای مدنی هزاره می‌توانند با کمک نهادهای حقوق بشری اقدام به ایجاد یا حمایت از نهادهای تحقیقاتی مستقل کنند که به بررسی و مستندسازی جنایات نسل‌کشی علیه هزاره‌ها بپردازند. این نهادها می‌توانند شواهد بیشتری برای ارجاع به دادگاه کیفری بین‌المللی فراهم کنند. برای این کار لازم است که تعدادی از جوانان در دانشگاهها و مراکز آموزشی در زمینه مستندکردن کردن و مراحل نسل کشی در جهان و افغانستان و نحوۀ طرح دعوای نسل کشی در محکمۀ بین‌المللی تحصیل و تحقیق نمایند.
ایجاد آگاهی عمومی و حمایت جهانی
آگاهی‌بخشی به جامعۀ جهانی و جلب توجه به موضوع نسل‌کشی هزاره‌ها از طریق رسانه‌ها، نهادهای حقوق بشری و سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند فشار عمومی زیادی به نهادهای بین‌المللی و دادگاه کیفری بین‌المللی وارد کند تا پرونده‌های این چنینی را به‌طور جدی‌تر پیگیری کنند. کمپین‌ها مثل هشتک (Stop Hazara Genocide) و تلاش‌های مدنی می‌توانند به ایجاد حمایت گسترده از این پرونده کمک کنند.
دریافت پشتیبانی از نهادهای بین‌المللی
گروه‌های حقوق بشری؛ مانند «دیدبان حقوق بشر»، «عفو بین الملل» و «کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل» می‌توانند به‌عنوان ناظر و گزارشگر به مستندسازی و ارجاع پرونده کمک کنند. این نهادها با تهیه گزارش‌های مستند و شفاف می‌توانند در روند تحقیقاتی دادگاه کیفری بین‌المللی نقش اساسی ایفا کنند.
جادۀ ابریشم: موانعی هم وجود داراد تا پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها در دادگاه کیفری بین‌المللی بررسی نشود؟
دکتر شفایی: برای آغاز بررسی پروندۀ نسل‌کشی هزاره‌ها در دادگاه جزایی بین‌المللی، موانع مختلف سیاسی، قانونی و اجرایی وجود دارد که تاکنون از پیشرفت این پرونده جلوگیری کرده‌اند. علاوه بر این، چالش‌های مربوط به جمع‌آوری شواهد معتبر، همکاری‌های بین‌المللی و ایجاد آگاهی جهانی نیز مانع از رسیدگی سریع به این پرونده شده است. با این حال، برای شکستن این موانع نیازمند همکاری قوی‌تر بین دولت‌ها، سازمان‌های حقوق بشری، نهادهای بین‌المللی و نهادهای مدنی هزاره‌ها است.
نوت: نسخه‌ی پی دی اف پروندۀ جنایت و مکافات را از اینجا دانلود کنید.
نظر بدهید